Het soefisme voert een strijd tegen het salafisme. Ook in Europa

‘Ik was volkomen de kluts kwijt en had geen idee of we nu drie of dertig uur aan het rijden waren maar plots stopte de auto en duwde iemand me de nacht in. Het was aardedonker en ik zag geen hand voor de ogen. Plots zag ik een licht dat even aan ging en ik begon in die richting te wandelen. Het licht ging uit en verscheen enkele tellen later in een andere richting. Ik probeerde het licht te volgen maar het ontsnapte me telkens opnieuw. Uitgeput stortte ik in elkaar en ging op mijn knieën op de grond zitten. Ik sloot moedeloos de ogen. Ik weet niet hoe lang het duurde, maar toen ik mijn ogen terug opende, zag ik voor mij de toegangspoort van de Zaouia. Ik klopte aan, de poort zwaaide open: “Kom binnen, we verwachtten je…”.’

© Kurt Deruyter

Geïnspireerd door ontmoetingen met soefi’s, voor zijn HalfwayHome project, in Brussel en Parijs, reisde Kurt De Ruyter naar Andalusië, Marokko, Algerije en Senegal, om er te ontdekken wat er aan de bron ligt van de revival van het soefisme.

In het eerste deel van deze driedelige reeks bezoekt hij het soefisme in Andalusië.
Deel 2: Het soefisme in Marokko
Deel 3: Het soefisme in SenegalIn gesprekken vraag ik graag hoe volgelingen de weg naar hun tariqa vonden. Bijna altijd levert dat een spannend verhaal op, waar de magie nooit ver weg is en altijd een vorm van voorbestemming om de hoek loert. De lijst, weet je wel…

Vanuit een Westers standpunt ben je geneigd om daar met de nodige scepsis naar te kijken. Wij hebben de ratio verheven tot het ultieme instrument waar we alles mee afmeten. Maar we zijn op die manier wel de magie van het onverklaarbare kwijtgeraakt. Wie de Marokkaanse samenleving kent, weet dat magie en bijgeloof achter elk hoekje van de spreekwoordelijke medina of soek meegluren. Gebedsgenezers, exorcisme, zwarte magie, wierook om djinns te verdrijven, wierook om een lief te vinden… je vindt het er allemaal.

Wij hebben de ratio verheven tot het ultieme instrument waar we alles mee afmeten, maar raakten wel de magie van het onverklaarbare kwijt

Wie als soefi gelooft in mystiek en het geheim van de goddelijke aanwezigheid, zal per definitie niet uitsluitend vertrouwen op zijn rationeel vermogen om te oordelen. Dat verklaart deels het succes van het soefisme (en andere spirituele systemen) in Europa. Velen hebben opnieuw zin in mysterie en zoeken daarom naar vormen van spiritualiteit waar dat een plaats krijgt.

Vanuit Granada reis ik door naar Marokko. Ik neem graag de boot over de Middellandse zee omdat die goedkoop is en je op die manier beter voelt dat je van het ene naar het andere land reist. Op zo’n overtocht liggen Marokkanen overal op het schip een dutje te doen, zeker tijdens de Ramadan. Als dan de kust van Marokko in het zicht komt, staan ze op, doen hun djellaba aan en maken zich klaar om van boord te gaan.

Vervolgens reis ik van Motril naar Nador en neem daar een nachtelijke taxi naar Madagh. De chauffeur heeft geen flauw benul waar Madagh is en ik moet hem voortdurend verplichten om in elk dorp de weg te vragen. Gelukkig is het Ramadan en is er veel volk op straat ‘s nachts.

In het midden van de nacht kom ik in Madagh aan. De plek vibreert, letterlijk. Overal hoor je gezangen, invocaties, recitatieven in de chaos van de duisternis

Madagh is een dorp in het noordoosten van Marokko, niet zo ver van Oujda en de grens met Algerije. Meer dan een moskee, een bank, een garage en wat typische Marokkaanse kruideniers vind je hier niet. Net aan de rand van het dorp tref je de moeder-zaouia van de tariqa Qadiriyya Boutchichiyya, het spiritueel centrum van de orde. Ik kom in het midden van de nacht aan en de plek vibreert, letterlijk. Overal hoor je gezangen, invocaties, recitatieven in de chaos van de duisternis.

Ik zoek me een plek in de grote slaapzaal gereserveerd voor de ‘foekara venus de l’étranger’. Twee dunne matrasjes en een ruw deken haal ik van een grote stapel. Ik schuif twee andere matrasjes opzij om plaats te maken voor mijn eigen geïmproviseerde bedstee en groet mijn nieuwe buren.

Links van me liggen twee Marokkanen. Eentje ziet er uit als een Europeaan maar is een volbloed Marokkaan. Later verneem ik dat zijn familie Franse wortels heeft. De andere leeft in Edmonton, Canada en kwam met zijn vader over om de Ramadan in Madagh te vieren. Links langs de muur zit een contingent ‘Brummies’, Pakistani uit Birmingham die ontzettend veel lawaai maken, maar ook een aanstekelijke zelfrelativerende humor hebben. Ergens aan mijn voeten een Texaan, rechts van me een Beninees die de tariqa via internet leerde kennen en dan maar naar Madagh afzakte – magie kan vreemde digitale vormen aannemen. Iets verder een delegatie Fransen van allerlei afkomst, nog wat Engelsen, een Zwitser, Belgen, twee Nederlandse Marokkanen en ga zo maar door. Elke dag vertrekt er een deel en komt er weer een nieuwe lading toe die zijn plaats moet zoeken in de slaapzaal. Tijdens de Ramadan komen gelovigen van over de hele wereld naar Madagh om te vieren en spiritueel te herbronnen.

© Kurt Deruyter

Indrukwekkende heropleving

De orde van de Boutchichiyya kende vooral de laatste twintig jaar een indrukwekkende opgang. Onder koning Hassan II stond hun leider nog onder huisarrest maar Mohammed VI versoepelde vele regels omdat hij in het soefisme een gepaste tegenkracht vond voor het oprukkende salafisme in zijn land. Er waren momenten van spanning, de Zaouia in Madagh werd bijvoorbeeld ooit aangevallen door met messen gewapende salafisten. Tijdens bijeenkomsten is nog steeds discrete bewaking aanwezig. Maar de kentering lijkt ingezet. De tariqa heeft intussen overal in de Marokkaanse steden ‘afdelingen’ waar volgelingen dagelijks samenkomen. En dat aantal volgelingen blijft toenemen. Ook andere tariqa’s, zoals de Tijaniyya en Darqawiiya floreren opnieuw in Marokko.

Koning Mohammed VI zag in het soefisme een gepaste tegenkracht voor het oprukkende salafisme in zijn land

Zowel in Londen, Parijs als Brussel is de tariqa Boutchichiyya al sinds de jaren zestig actief. Het waren toen vooral migranten die de traditie van thuis levend wilden houden en regelmatig samenkwamen. Dat gebeurde vrij discreet, een beetje naar analogie met de situatie in het thuisland.

Het soefisme raakte tijdens de twintigste eeuw in de moslimwereld wat op het achterplan onder invloed van onder andere nationalistische tendensen en politieke keuzes. Wanneer de situatie begin 21ste eeuw in de thuislanden verandert — want ook Turkije en Algerije kennen trouwens een heropleving — verandert ook de houding in de migratielanden.

Marokko bekommerde zich nooit echt structureel om zijn diaspora, in tegenstelling tot Turkije. De eerste generaties Marokkanen die naar Europa kwamen, brachten een godsdienst mee die van generatie op generatie werd overgeleverd. Aan die traditionele overlevering kwam een eind omdat de gemeenschapsstructuren in Marokko uit elkaar vielen. Het wahabisme en het salafisme speelden daar handig op in door godsdienstonderricht voor de jeugd vanuit hun visie te organiseren.

De strijd die het soefisme in de thuislanden tegen het salafisme voert, brachten ze intussen ook naar Europa. Om ideologische redenen — de Islam is vreedzaam en tolerant — en cultuurhistorische redenen — Marokko heeft helemaal geen wahabistisch/salafistisch maar wel een soefistisch religieus erfgoed — proberen ze in Europa jongeren actief te bereiken.

© Kurt Deruyter

De Soefi is een kind van zijn tijd

Met succes. De bijeenkomsten die ik in Parijs en Brussel bezoek, zijn intellectueel ambitieus en trekken een ruim en zeer divers publiek. Ze richten zich bewust naar een heel brede moslimgemeenschap zonder te verhullen dat het over het soefisme gaat. Het is een ‘modern’ soefisme dat enerzijds geen toegevingen doet op vlak van de (soennitische) Islam en zijn discipline en gebruiken en dat anderzijds de individuele gelovige veel meer vrijheid laat om zijn eigen weg te bepalen. Dat spreekt veel jongeren die op zoek zijn naar een moslimidentiteit aan.

Ze moedigen gelovigen aan om actief een rol op te nemen in de (Westerse) maatschappij, wat bij een salafistische lezing van de islam quasi onmogelijk is. Andere redenen die spelen, zijn het discours van de ‘Liefde’, de tolerantie naar andere religies – niet onbelangrijk voor een moslim die in de kosmopolitische smeltkroes van een grootstad opgroeit — en het erfgoed dat de Marokkanen toch meer aanspreekt dan een geïmporteerde versie als het salafisme.

Al in de achttiende eeuw zei Ibn Adjba dat een Soefi een kind van zijn tijd is.

Ik blijf uiteindelijk in Madagh tot het einde van de Ramadan en maak me op voor het laatste deel van mijn reis: een trip naar de heilige stad Touba, de religieuze hoofdstad van de Mouriden in Senegal.

Deze reportage werd mede mogelijk gemaakt door de steun van het Fonds Pascal Decroos voor Bijzondere Journalistiek