Uitgevers, het is tijd voor een nieuw, divers en inclusief hoofdstuk

Schrijfster Maryam Hassouni leest voor uit Hoekjes van geluk op de boeklancering

© Lisa Zilver

Herinner jij je nog jouw favoriete kinderboek? Grote kans dat een wit en/of mannelijk personage de hoofdrol speelde in het verhaal. Uit onderzoek is echter gebleken dat een brede representatie in boeken goed is voor de ontwikkeling van kinderen. Kinderboeken moeten dus een betere afspiegeling van de maatschappij zijn, dachten de oprichters van de Belgische uitgeverij Studio Sesam en de Nederlandse uitgeverij ROSE stories. Inmiddels hebben beide uitgeverijen succesvol inclusieve, superdiverse kinderboeken uitgebracht. En daar valt een hoop van te leren.

‘Ik ben een vrouw. Maar het was me al vrij snel duidelijk dat alle helden in mijn jeugdboeken mannen waren. Toen ik een dochter kreeg werd ik mij hier nog bewuster van’, vertelt Ingrid Tiggelovend, oprichter van Studio Sesam. De specialiteit van Studio Sesam, een Vlaamse non-profit organisatie, is diversiteitsbewuste communicatie. Met een ontwikkeltraject voor schrijvers en illustratoren, van alle mogelijke achtergronden, draagt Studio Sesam bij aan het uitgeverijlandschap met “superdiverse” kinderboeken.

‘Boeken moeten er voor álle kinderen zijn. We zijn nu bijvoorbeeld bezig met het ontwikkelen van prentenboeken in audiodescriptie zodat ook kinderen met een visuele handicap, meertalige kinderen of kinderen met leesproblemen van verhalen met mooie illustraties kunnen genieten.’ Studio Sesam ontving hiervoor een award van BNP Paribas Fortis Foundation, waarmee dit innovatieve project verder uitgewerkt kan worden.

‘Veel gekleurde kinderen zien de wereld alleen via ramen en zij hebben spiegels nodig. Andere kinderen zien alleen spiegels en zij moeten de wereld ook door ramen leren zien.’

Studio Sesam vormde de inspiratiebron voor diens Nederlandse variant, ROSE stories. ‘Wij noemen onszelf story producers’, legt Chafina Bendahman, oprichter van ROSE stories, uit. ‘We gaan op zoek naar verhalen uit de samenleving en proberen gevestigde schrijvers, of het nu scenarioschrijvers of boekenschrijvers zijn, daarmee te inspireren. Enerzijds draait het om het stimuleren van de gevestigde orde, anderzijds ook om het ontwikkelen van nieuw talent.’

De afgelopen jaren bracht ROSE stories vele kinderboeken uit. ‘Kinderboeken maken is het mooiste wat er is. Maar het is ook een belangrijk vak waar een bepaalde verantwoordelijkheid bij hoort, namelijk: wat geef je een volgende generatie mee? Het klinkt misschien gezapig, maar kinderen hebben zowel ramen als spiegels nodig. Veel gekleurde kinderen zien de wereld alleen via ramen en zij hebben spiegels nodig. Andere kinderen zien alleen spiegels en zij moeten de wereld ook door ramen leren zien.’

Schrijfster Winny Ang (l) en illustratrice Fatinha Ramos (r) stellen samen met Ingrid Tiggelovend hun gloednieuwe prentenboek Woordenwolken over praatangst bij kinderen voor.

© Tom Vansteenkiste

Zoekt en gij zult vinden

Grote uitgeverijen willen wel inclusiever worden, maar lijken niet altijd te weten hoe. Auteurs en verhalen die de blik verruimen zijn lastig te vinden, stellen sommige uitgeverijen. Inmiddels gaat dit argument niet langer op, vindt Bendahman van ROSE stories. ‘Er zijn mooie verhalen genoeg. Bij deze doe ik dan ook een oproep aan alle grote uitgeverijen: bel ons! Wij hebben de verhalen én de auteurs.’

Zowel Studio Sesam als ROSE stories hebben hun eigen talentontwikkelingstraject om op deze manier actief schrijvers en illustratoren te werven die zich bewust zijn van het belang van representatie in kinderboeken. ‘Er lopen nu in Vlaanderen toch een aantal schrijvers en illustratoren rond met een cultureel diverse achtergrond. Wij hebben in totaal 36 Vlaamse en Nederlandse schrijvers en illustratoren met diverse culturele origines een talentontwikkelingstraject aangeboden’, stelt Tiggelovend bescheiden.

Een van de talenten die uit het ontwikkelingstraject is voortgekomen is de Vlaams-Marokkaanse Asma Ould Aissa, die bij Studio Sesam debuteerde met het kinderboek Safia en de droombellen. ‘Ik vertrek nooit vanuit een Marokkaans element, ik vertrek vanuit een bepaald gevoel’, vertelt de schrijfster. ‘Ik schrijf over universele thema’s. Die vinden plaats in een bepaalde context. Maar natuurlijk worden die thema’s ingekleurd door de context waarin ik me bevind. En dan komen thema’s als racisme of het anders zijn soms bovendrijven.¹

Asma Ould Aissa

© Asma Ould Aissa

Mooie verhalen moeten mee met de tijd, vindt ROSE stories’ Bendahman. ‘Sprookjes waren er om mensen normen en waarden mee te geven. Als ik kijk naar de originele sprookjes, dan werden vrouwen daarin op een bepaalde manier geportretteerd: als je beeldschoon en passief bent komt het goed. Deze sprookjes moeten in het hier en nu geplaatst worden. We doen net of sprookjes uit de lucht kwamen vallen en het alleen maar leuke verhalen zijn. Daar heeft iemand ooit over nagedacht en dat moeten we nu weer doen.’ Maar het hervormen van het kinderboekenlandschap vereist geduld. ‘Er is geen quick fix.’

Ould Aissa verkiest het concept representatie boven diversiteit of inclusie. ‘Diversiteit neigt te veel naar liefdadigheid. “We zullen eens een ‘allochtoon’ een kans geven of in een boekje zetten. Daarbij: wie bepaalt wat divers is? Voor mij zijn de anderen divers. Diversiteit is niet meer dan opium voor het geweten. Hetzelfde geldt ook voor inclusie. Dat gaat uit van een dominante groep die “andere” groepen insluit. Terwijl representatie gaat over de realiteit. Die kan je niet ontkennen.’

Money, money, money

Een goed verhaal alleen is niet voldoende. De marketing achter een boek is tegenwoordig minstens zo belangrijk. Tiggelovend ziet dat het als nieuwe speler op de uitgeverijmarkt lastig is om ertussen te komen. ‘Ons eerste kinderboek van Studio Sesam is uitverkocht. Het verkoopt dus wel, maar het is niet zo dat we meteen een bestseller in handen hebben – zoals bijvoorbeeld Sjakie en de Chocoladefabriek. We liggen ook niet in de reguliere boekwinkels, dat maakt het lastig. Het distributiesysteem in België is erg duur.’

‘De ambitie van Studio Sesam is niet om winst te maken, de ambitie is om de samenleving beter en rechtvaardiger te maken.’

Maar de Studio Sesam-oprichter benadrukt: ‘De ambitie van Studio Sesam is niet om winst te maken, de ambitie is om de samenleving beter en rechtvaardiger te maken.’ Een structurele subsidie zou desalniettemin een mooie wind in de rug zijn voor Studio Sesam. ‘Het is moeilijk om subsidies te ontvangen, omdat we nergens in passen. We zijn geen literaire organisatie, we zijn geen sociaal-culturele organisatie. Af en toe krijgen we wel projectsubsidies. Ik run Studio Sesam bij wijze van spreken vanaf mijn eettafel.’

© ROSE stories

Het lukte ROSE stories in eigen land wel om o.a. met de Nederlandse vertaling van Bedtijdverhalen voor rebelse meisjes door te dringen tot de reguliere boekhandels. ‘De markt voor diverse boeken is er echt, onze boeken verkopen’, weet Bendahman. De consument wordt steeds bewuster, valt haar op. ‘Ouders zijn steeds meer bezig met: wat vertellen we onze kinderen?’

Toch merkt ROSE stories ook dat het allesbehalve vanzelfsprekend is om als kleine, ambitieuze uitgeverij tussen de grote spelers te liggen. ‘Het is essentieel dat partijen samenwerken. Internationale samenwerking staat daarom hoog op onze agenda’, aldus Bendahman. Momenteel is ROSE stories in gesprek met partijen uit Duitsland, Slovenië, Kroatië, Portugal en België om te zien wat men voor elkaar kan betekenen. ‘We lopen allemaal tegen dezelfde problemen aan. Met het project Every Story Matters gaan we met het Vlaamse Fonds voor de Letteren kijken hoe we elkaar over grenzen heen kunnen empoweren. Als we de handen ineenslaan als een van ons een boek uitbrengt, dan kunnen we zo’n boek bijvoorbeeld in één keer vertalen, en hebben we een grotere afzetmarkt. Als kleine uitgeverij zijn we altijd op zoek naar dit soort trucjes. Want ja, ook een inclusief boek heeft heel veel marketing nodig en die budgetten hebben we nou eenmaal niet.’

‘Ons lijf wordt gevormd door wat we eten, onze geest wordt gevormd door wat we lezen. Daarin hebben alle uitgevers een bepaalde verantwoordelijkheid.’

‘Uitgevers vrezen vaak dat boeken met andere personages niet gelezen zullen worden door “witte” kinderen’, voegt Ould Aissa toe. ‘Maar waarom vinden we het omgekeerde wel een normaliteit? Niet-witte kinderen lezen toch ook boeken met witte kinderen als hoofdpersonages?’

Niche of norm?

Zowel Tiggelovend, Bendahman als Ould Aissa zijn het erover eens: diversiteit in kinderliteratuur is geen niche, het zou onderdeel moeten zijn van de bedrijfsfilosofie van iedere uitgeverij. ‘ROSE stories overbodig maken is een mooi streven’, zegt Bendahman met een knipoog. ‘Laat uitgevers dit opnemen in hun DNA. Ons lijf wordt gevormd door wat we eten, onze geest wordt gevormd door wat we lezen. Daarin hebben alle uitgevers een bepaalde verantwoordelijkheid.’ Tiggelovend voorspelt: ‘Diversiteit wordt de norm.’

Ould Aissa ziet vooruitgang bij de grote spelers in het uitgeverijlandschap. ‘Het Vlaamse Fonds voor de Letteren levert waardevol werk. Ze organiseerden afgelopen september een conferentie over diversiteit in kinderliteratuur. Het idee was om professionals in de letteren, zoals bibliotheken en uitgeverijen, wakker te schudden’, vertelt de schrijver.
‘Maar’, nuanceert Ould Aissa, ‘met de aanstelling van Mia Doornaert als voorzitter van het letterenfonds, werd er een heel slecht signaal gegeven en dreigen alle positieve evoluties in gevaar te komen.’

Schrijfster Tewatha Muller en illustratrice Anggita Soeryanto tonen trots hun debuut Help, ik heb de babyblues! op de Boekenbeurs 2017 te Antwerpen

© Studio Sesam

Tiggelovend is minder onder de indruk van de druppelsgewijze pogingen van het Vlaamse Fonds voor de Letteren. ‘Af en toe een congres of éénmalige financiële ondersteuning is niet genoeg. De organisaties in het literatuurlandschap zijn nog allemaal te veel witte enclaves. Eén op de zes kleuters in Vlaanderen is ondertussen van buitenlandse herkomst. In Antwerpen en Genk is meer dan zeventig procent van de kinderen tussen één en zes jaar van buitenlandse herkomst. Dat gaat die organisaties op een gegeven moment inhalen.’

‘Het is pas wanneer de literatuurwereld die andere verhalen ziet als een creatieve meerwaarde, dat we kunnen spreken van een structurele verandering.’

ROSE stories merkt dat de interesse in diversiteit vanuit grote uitgeverijen groeit. ‘Bij ons talententraject nodigen we alle grote uitgevers uit om te komen kijken naar de pitches van de auteurs en illustratoren, in de hoop dat de verhalen zo hun weg naar buiten vinden’, vertelt Bendahman. ‘Momenteel voeren wij gesprekken met Querido (Nederlandse uitgeverij – red). Zij zijn heel geïnteresseerd in wat je met dit thema kunt doen. Zowel maatschappelijk gezien als commercieel gezien vindt Querido, maar zo ook andere uitgeverijen, dit steeds belangrijker.’

Ould Aissa heeft nog een boodschap voor alle uitgeefprofessionals. ‘De tijd van passief zitten en wachten is voorbij. The tables have turned. Het is pas wanneer de literatuurwereld die andere verhalen ziet als een creatieve meerwaarde, dat we kunnen spreken van een structurele verandering. Alle andere pogingen om gekleurde personages te includeren, zijn niet meer dan retoucheerwerk. Die mindset moet veranderen. Ik wil niet in de schuldvraag vervallen, mensen hebben misschien best goede intenties, maar met goede intenties geraken we niet.’

Ingrid Tiggelovend is de oprichter van het Belgische Studio Sesam. Studio Sesam lanceert begin maart het werkboek Diversiteitscommunicatie. Verbindende communicatie & marketing. Het werkboek is bedoeld om organisaties en diensten praktische tips en waardevolle inzichten te bieden wat betreft doeltreffende en duurzame diversiteitscommunicatie. www.studiosesam.be

Asma Ould Aissa debuteerde bij Studio Sesam met haar kinderboek Safia en de droombellen. Ze heeft een journalistieke achtergrond en studeert momenteel psychologie. Ze werkt momenteel educatieve projecten uit voor Bibliotheek Sans Souci in Elsene en studeert daarnaast psychologie.

Chafina Bendahman is een van de drie grondleggers van uitgeverij en productiebedrijf ROSE stories. Verhalen die de hedendaagse samenleving representeren worden door ROSE stories omgezet naar concrete projecten en producten. www.rosestories.nl