Umicore Hoboken: ‘Moet ik mijn kinderen wegsturen?’

© Dino illustrations

Update 15 september 2021

Metaalbewerkingsbedrijf Umicore in Hoboken heeft beroep aangetekend bij Vlaams minister Zuhal Demir (N-VA) tegen de beslissing van het Antwerps provinciebestuur om de uitstootnormen te verstrengen, berichtte de vrt dinsdag. Het beroep betekent niet dat het bedrijf ontsnapt aan de verstrengde voorwaarden.

Update 17 september 2020

Uit metingen van de Vlaamse Milieu Maatschappij (VMM) blijkt dat er tussen half juni en half juli dit jaar grote hoeveelheden zware metalen — onder meer lood, zink, en arseen — in de wijken terechtkwamen. Jos D’Haese, PVDA-fractieleider in het Vlaams Parlement, vroeg de cijfers op bij Vlaams minister Zuhal Demir (N-VA). Dat bericht De Morgen.

Al decennia wordt het bloed van de kinderen in de Hobokense wijken Moretusburg en Hertogvelden, vlakbij Umicore, halfjaarlijks getest op lood. Sinds 1998 daalde de gemiddelde waarde van-lood-in-bloed van ruim 15 microgram per deciliter tot 3 µg/dL in 2019. Maar bij de laatste meting schoten de cijfers opnieuw de hoogte in – naar een gemiddelde van 6 µg/dL.

Zo’n 400 kinderen tot twaalf jaar wonen vandaag in de twee woonbuurten. Ongeveer helft van de kinderen die dit voorjaar getest werden, hebben een waarde boven de 5µg/dL. ‘Een uitzonderlijk hoog percentage’, klinkt het bij het Provinciaal Instituut voor Hygiëne (PIH), dat het bloedonderzoek uitvoert. Een jaar eerder was dat 12,5 procent van de kinderen. In het najaar van 2019 zo’n 20 procent.

Van de 123 geteste kinderen hadden er twintig dit voorjaar meer dan 10 µg/dL in het bloed. Bij vier daarvan ging het cijfer zelfs boven de twintig. ‘In de controlegroep van kinderen net buiten de wijk had slechts 0 tot 2 procent in het voor- en najaar van 2019 een waarde boven 5 µg/dL’, stelt het PIH.

‘Kloppen die cijfers?’

Wanneer we de Hobokense cijfers voorleggen aan de Duitse Prof. Dr. Jan Hengstler schrikt die duidelijk. ‘Ben je zeker dat die waarden kloppen? Gaat het niet over microgram per liter in plaats van deciliter? Kan je dat nog eens dubbelchecken?’

Professor Hengstler is departementshoofd toxicologie aan IfADo, het Leibniz Research Centre for Working Environment and Human Factors. Het onderzoeksinstituut in Dortmund, in het geïndustrialiseerde Ruhrgebied, onderzoekt de impact van moderne arbeid op het welzijn van individu en samenleving. ‘De waarden die u mij voorlegt, zijn echt wel heel erg hoog. Té hoog’, stelt de prof.

‘In Duitsland is de huidige referentiewaarde voor kinderen 1,5 µg/dL. Dus ver onder die zogezegd veilige vijf.’

Lood kan een impact op de hersenontwikkeling van kinderen hebben. Eventuele schade is onomkeerbaar. Er wordt al eens beweerd dat die 5 µg/dL ‘de veilige grens’ zou zijn. ‘Maar we weten niet onder welke bloedconcentratie lood als onschadelijk kan worden beschouwd’, zegt Hengstler. ‘Om u een idee te geven: in Duitsland is de huidige referentiewaarde voor kinderen 1,5 µg/dL. Dus ver onder die zogezegd veilige vijf.’

Wanneer de prof arbeidstoxicologie ons vraagt naar de bodemconcentraties van lood in Hoboken, moeten we hem het antwoord schuldig blijven. De laatste metingen van de Openbare Vlaamse Afvalstoffenmaatschappij (OVAM) dateren van… 2008, na de grote saneringen door Umicore in 2006.

Toch zijn er indicaties. Bezorgd om hun zoontje van 2,5 en hun huisdieren, lieten Tiffany Van Dyck en haar man Michael Strubbe recentelijk op eigen kosten een test doen in hun tuintje in de Achturendagstraat, vlakbij Umicore. Met 297 mg/kg lood in de grond overschrijdt de tuin van het koppel zowel de streef- als richtwaarde.

‘Die waarde is niet ongebruikelijk hoog en blijft onder de grenswaarde van 400mg/kg’, antwoordt professor Hengstler. ‘Maar het is wel duidelijk dat er in die wijken actie ondernomen moet worden. Want 5 µg/dL lood-in-bloed is gewoon te hoog voor kinderen. Je kan niet uitsluiten dat het impact heeft op de breinontwikkeling van die kinderen.’

3,36 miljard euro inkomsten

In 1887 strijkt de Metallurgie Hoboken, de ‘zilverfabriek’, in Hoboken neer. Later worden de non-ferro-activiteiten samengevoegd met die van Union Minière, dat fortuin maakte in gekoloniseerd Congo. In 2001 wordt Umicore de naam. De vestiging in Hoboken, met eigen loodraffinaderij, telt vandaag 1650 werknemers en is het paradepaardje van de onderneming.

Een belangrijk deel van de bedrijfswinst maakte Umicore het voorbije half jaar aan de oever van de Schelde, waar industriële bijproducten, elektronisch schroot en auto- en industriële katalysatoren worden gerecycleerd. In 2019 lagen de inkomsten van Umicore, dat 50 productiesites wereldwijd draaiende houdt, op 3,36 miljard euro.

Onder meer omwille van de recyclage-activiteiten werd Umicore in 2013 door een Canadees onderzoeksbedrijf nog uitgeroepen tot… meest duurzame bedrijf ter wereld. Umicore bouwt haar historische vervuilingsschuld zowel in Hoboken als de Antwerpse Kempen verder af, maar ligt nog steeds aan de basis van enkele ongezonde hotspots in ons land.

Zoals in Moretusburg en Hertogvelden dus, naast de bedrijfssite van zo’n 130 hectare. Zo erg als in de jaren zeventig, toen kinderen in het ziekenhuis belandden met een acute intoxicatie, is het vandaag niet meer. Maar hoewel iedereen erkent dat Umicore de voorbije decennia de nodige inspanningen deed, moeten de kinderen in de wijk het met hogere loodwaarden doen dan hun leeftijdsgenoten elders in het land. En dat terwijl het buurtschooltje al in 2014 gesloten werd en de bewoners documenten vol tips krijgen… hoe het huis proper en de kinderen gezond te houden.

Neerdalend stof

Sinds de saneringen zo’n vijftien jaar geleden werd de bodem niet meer gecontroleerd. De focus ligt nu op het lood in de lucht en het – neerdwarrelende – stof. Dat Umicore alleen met een historische vervuilingsschuld zou kampen, zoals soms beweerd wordt, klopt niet. ‘Dan zouden we de bloedwaarden vandaag natuurlijk niet meer monitoren’, zegt professor Milieu en Gezondheid Greet Schoeters (Universiteit Antwerpen). ‘In luchtstalen zie je nog steeds verontreiniging rond het bedrijf, meer dan elders in Vlaanderen.’

Vlaanderen verloor tussen 2000 en 2014 zo’n 378.962 IQ-punten door loodvervuiling.

‘Of de eerdere daling van de loodwaarden dan genoeg is? Eigenlijk niet’, bevestigt Schoeters. ‘Er is voldoende wetenschappelijke evidentie dat verhoging van de loodgehaltes bij kinderen een negatief effect heeft op hersenontwikkeling. Zelfs al bij lage waarden. Ze mogen dus zeker niet opnieuw verhogen.’

De impact van het lood heeft zijn kost. Letterlijk. Samen met acht collega’s onderzocht professor Schoeters in 2019 het verband tussen lood-in-bloedwaarden, intelligentie en economische kost. ‘Al vanaf 2 µg/dL zien we solide cijfers die een daling van IQ-punten aangeven. Op een individu zal je dat niet echt merken, maar in het bredere plaatje wel.’

De studie berekende dat Vlaanderen (dus niet alleen Hoboken) tussen 2000 en 2014 ‘zo’n 378.962 IQ-punten verloor’ door loodvervuiling. Als de loodwaarden in het bloed van Vlaamse kinderen onder de 2 microgram zouden blijven, zou Vlaanderen de komende jaren tot 7,4 miljard euro ‘sociale kosten’ kunnen besparen, volgens de studie.

Arsenicum in de lucht, cadmium in de grond

‘Er blijft in Hoboken een verhoogd risico bestaan door de aanwezigheid van zware metalen in de omgevingslucht.’ Zo staat het in het meest recente rapport ‘Luchtkwaliteit in Hoboken’ van de Vlaamse Milieumaatschappij. ‘In de periode 2016-2018 was er een overschrijding van de streefwaarde voor arseen in fijn stof op minimaal 2 van 3 meetplaatsen. In 2016 was er een overschrijding van de streefwaarde voor cadmium in fijn stof op 1 meetplaats.’

Volgens Umicore zou het bedrijf er sinds die meting wel in geslaagd zijn om cadmium in fijn stof ‘op zo goed als alle meetposten onder de streefwaarde van 5ng/m³ te houden.’ Het cadmium zit evenwel ook in de grond, blijkt uit een bodemtest in de tuin van Tiffany Van Dyck en Michael Strubbe. De cadmium-waarde komt er op 5,98 mg/kg. Dat is ver boven de streefwaarde van 0,7 en richtwaarde van 2,2. En amper 0,02 mg/kg van de… bodemsaneringsgrens.

Arseen is kankerverwekkend. Cadmium wordt gelinkt aan longkanker, maar ook aan problemen met de nieren en de hormoonwerking. Het kan ook het beendergestel verzwakken.

Branden, droogte en storm

Naar de oorzaak van de verhoogde loodcijfers is het nog steeds gissen. In maart was er nog een brand in het bedrijf (net als na de metingen in juli). Ook een periode van meerdere stormen en veel wind, in combinatie met de droogte, zouden een rol kunnen spelen. Er wordt bovendien verwezen naar de lockdown, waardoor kinderen veel tijd thuis doorbrachten. Of zijn er recent onzorgvuldig oude huizen verbouwd en afgebroken, waardoor er meer historisch stof vrijkwam?

‘Ik zou in elk geval aanraden dat jonge gezinnen zich niet meer in de twee wijken vestigen.’

Na de alarmerende tests werden kinderen alvast aangemoedigd om… op uitstap te gaan buiten de wijken. De wegen werden al regelmatig gepoetst, nu worden ook de voetpaden onder handen genomen. Ondertussen bekijkt Umicore of het de huizen naast de site kan opkopen, voor de bouw van een groene buffer naast de fabriek. Hoe dat in z’n werk kan gaan en hoe zo’n buffer eruit moet zien, is nog niet duidelijk.

‘Het is een moeilijk verhaal’, zegt professor Schoeters. ‘Afstand speelt hoe dan ook een belangrijke rol. Al op één, anderhalve kilometer van de site zie je de vervuilende waarden sterk dalen. Ik zou in elk geval aanraden dat jonge gezinnen zich niet meer in de twee wijken vestigen.’

Sommige buurtbewoners pleiten er onder meer voor om de loodraffinaderij op z’n minst te sluiten. ‘Of dat een oplossing is, weet ik niet’, aldus de professor. ‘Het issue lijkt zich op het hele terrein te bevinden. Het gaat om diffuse emissies. Dat de oorzaak van de recente stijgingen niet meteen gekend is, is een probleem. Als je weet wat de bron is, zijn oplossingen makkelijker. Als alle uitstoot uit één schoorsteen kwam, zou dat een groot verschil zijn.’

‘Moet ik mijn kinderen wegsturen?’

De waarden zorgen uiteraard voor ongerustheid bij veel ouders. ‘Mijn zoontje Mon (3,5) kwam op 9,7 µg/dL uit’, vertelt Esther Verbist, die in de Curiestraat naast de fabrieksmuur woont. ‘Vorig jaar was het ook al vijf. Op zich leek me dat nog oké. Maar je gaat uit van een daling, niet van een verdubbeling. Dat is schrikken. Ik maak me ook zorgen over de kleinste. Nelles, bijna één, zit in de fase dat hij rondkruipt en van alles in zijn mond steekt.’

Bij Tiffany Van Dyck en Michael Strubbe lag de bloedwaarde van zoontje Micha (2,5) op 6,4 µg/dL. ‘De vorige waarden waren 5,6 en 5,7. Hij is dus nog nooit onder de vijf geraakt’, vertelt mama Tiffany. ‘Bij de vorige tests dachten we dat verbouwingen in huis misschien voor verhoogde waarden gezorgd hadden. Nu was er geen reden om een hoger cijfer te verwachten.’

De voorbije weken probeerde alleenstaande mama Esther vaker weg te zijn uit Moretusburg. ‘Maar van georganiseerde activiteiten – zoals verkondigd werd – was voor mijn kinderen geen sprake. Voor kleuters was er… niets (Umicore readeert dat er voor kinderen onder 3 wel opvang was, red.). We konden gaan zwemmen. Maar dat duurt maar enkele uurtjes en doe je niet elke dag. Bovendien: dit is mijn huis, wij hebben samen vakantie. Moet ik mijn kinderen dan wegsturen? Ook na een dagje weg spelen de kinderen trouwens graag buiten.’

Wanneer Tiffany en Michael aan het werk zijn, verblijft zoontje Micha buiten de wijk, bij de grootouders. ‘Maar verder houden we hem thuis. Die paar maanden zullen ook niet het verschil maken zeker? We hebben in maart een kindje verloren, we willen Micha zo veel mogelijk bij ons hebben.’

Goedkopere huizen

Eind negentiende eeuw begint Hoboken aan zijn economische bloei. Na de steenbakkerijen volgt de metaalindustrie. Decennialang floreert de buurt, maar in de jaren zestig daalt de tewerkstelling en in de jaren zeventig trekt de chemie weg. Het decennium daarop verdwijnt ook de grote scheepswerf van Cockerill.

Vandaag blijft van economische grandeur niet veel over in Hoboken, waar 30 procent van de kinderen in een kansarm gezin geboren wordt.

Vandaag blijft van economische grandeur niet veel over in Hoboken, waar 30 procent van de kinderen in een kansarm gezin geboren wordt. Wie met een beperkt budget een huis zoekt in de Scheldestad, komt als vanzelf in Hoboken terecht.

In vergelijking met andere provinciesteden is Antwerpen goedkoper dan de rest van België, en in Hoboken ben je het goedkoopst af. Gemiddeld kost een huis er zo’n 223.000 euro, een appartement 156.000 euro. Dat is allebei gemiddeld zo’n 50.000 euro goedkoper dan de rest van ’t stad. Geen toeval, allicht.

‘We hebben een ruim huis, met grote tuin’, vertellen Michael en Tiffany. ‘Voor dezelfde oppervlakte zouden we in pakweg Wilrijk een paar tienduizenden euro’s meer betalen. Voor een woonst met meer mankementen.’

In ‘t zak gezet

Umicore en Moretusburg zijn ondertussen al een eeuw tot elkaar veroordeeld. Sommige bewoners hebben zich neergelegd bij de situatie. Anderen hebben hun eigen theorie opgebouwd: als het echt zo erg was, was óf de wijk óf de fabriek al wel verhuisd. Of: ‘wie in Hoboken komt wonen, die wéét wat de consequenties zijn – geen gezeur!’ Zoals elke hedendaagse discussie polariseert het gesprek verder: de wijken moeten weg versus de fabriek moet weg.

‘Ik woon hier nu tien jaar’, vertelt Esther Verbist. ‘Mensen zeggen dan: je wéét dat toch? Sorry, eigenlijk niet. Ik ben afkomstig van Boechout. Mijn zoektocht naar een woning duurde lang en was stresserend. Toen ik hier kwam kijken, heb ik alleen naar de geluidsoverlast gevraagd… Misschien ben ik te naïef? Maar hier wonen veel mensen met kinderen, hè. Pas als je ze hebt, krijg je alle info.’

De hele situatie maakt haar kwaad: ‘Maar ik weet niet op wie ik kwaad moet zijn. Eigenlijk voel ik me… in ’t zak gezet. Toen mijn eerste zoontje geboren is, heb ik nog getwijfeld om opnieuw dichter bij mijn moeder te wonen. Maar toen heb ik beslist om hier te blijven. Mijn huis is gerenoveerd, mijn oudste gaat hier naar school… En nu krijg ik dit.’

‘We kennen de geschiedenis van het bedrijf, maar ons werd verteld dat de waarden almaar beter werden.’

Ook Tiffany en Michael, die vier jaar in de wijk wonen, willen niet meegaan in te snelle conclusies. ‘Het verwijt dat je weet dat Umicore hier ligt, klopt niet’, stelt papa Michael. ‘We kennen de geschiedenis van het bedrijf, maar ons werd verteld dat de waarden almaar beter werden. We gingen ervan uit dat dat ook zo zou blijven.’

‘Maar ook Umicore moet voor ons niet weg, zoals sommige buren eisen. Het is een groot bedrijf, dat werk creëert. Veel mensen uit de buurt verdienen hier hun brood’, klinkt het. ‘Umicore doet veel inspanningen, om de paar weken krijgen we een brief. We gaan ervan uit dat het bedrijf verder zijn verantwoordelijkheid neemt – dat er misschien toch een bodemanalyse of nieuwe sanering komt. Dat zij hier kunnen blijven, maar wij ook. En dat ons kind gezond kan opgroeien in deze rustige wijk.’

Gezocht: nieuwe woonst

Veel buurtbewoners verkeren ondertussen in limbo. ‘Wat nu: dat is dé grote hamvraag’, zucht Esther. ‘Ik las dat professor toxicologie Jan Tytgat zei dat deze plek niets voor kinderen is. Ik dacht: (roept) ik moet hier weg! Maar dat klinkt gemakkelijker dan het is. Een huis is meer dan z’n financiële waarde. Zelfs als ik een goed voorstel krijg van Umicore: vind ik dan iets in de buurt waar ik me goed bij voel? En wanneer heb ik dat gevonden?’

‘We mochten al onze activiteiten om onze kinderen buiten de wijken te houden, laten terugbetalen. Maar dan denk ik: geld lost ook niet alles op. Een kampje zus, een kamp zo… Je maakt je misschien populair, maar wat blijft er voor ons over?’

Ze vindt het raar dat Umicore bijna meteen voorstelde om de huizen op te kopen. ‘Waarom komen ze er nu mee aanzetten? De buurt is de voorbije jaren opgewaardeerd. Hier komen veel jonge mensen wonen. Hadden ze mijn huis niet beter gekocht toen dat nog een krot was? De straat is net mooi, grondig heraangelegd. Er is een nieuwe speeltuin. Een groene buffer… dan gaat alles toch plat?’

‘Meteen is gezegd: de kinderen moeten weg. Dat schijnt dan dé oplossing. Maar kunnen er ook geen andere opties geopperd worden? Er wordt gesproken over de wind, over de droogte. Misschien moeten we ook rekening houden met het klimaat? Ik ga ervan uit dat ze het nooit 100 procent onder controle zullen krijgen, maar het is me duidelijk geworden dat onverwachte factoren de waarden nog kunnen doen stijgen. Dus moeten er conclusies getrokken worden en zo snel mogelijk oplossingen komen.’

(G)een maatschappelijk debat?

Het debat rond Umicore is allesbehalve nieuw. In een parlementaire vraag van Johan Malcorps (Groen) aan minister Dirk Van Mechelen (Open Vld) klonk het in 2001 al zo: ‘De problemen van lood in het bloed van de kinderen van Moretusburg raken niet opgelost. (…) In feite is het onvoorstelbaar dat er nog altijd geen voldoende bufferzone gecreëerd is tussen het bedrijf en aanpalende woonwijken.’

Het issue blijft hetzelfde. Net als deze vraag: wordt de discussie ten gronde gevoerd? ‘Het is héél moeilijk’, verzucht professor Schoeters. ‘België heeft een probleem met ruimtelijke ordening, Vlaanderen zeker. Maar of die grotere discussie voldoende gevoerd wordt… Ik betwijfel het. Het zijn maatschappelijke keuzes. En er zijn genoeg mensen die er aandacht voor vragen. Maar of er werkelijk… (voorzichtig) Het zijn ook geen gemakkelijke beslissingen, hè.’

In de laatste commissievergadering voor Leefmilieu, Natuur en Ruimtelijke Ordening half juli kwamen de vragen aan minister Zuhal Demir (N-VA) van Antwerpenaren Jos D’Haese (PVDA) en Imade Annouri (Groen). Die laatste groeide op in Hoboken. Zijn vader werkte 42 jaar voor Umicore. Annouri vraagt de aanstelling van een ‘gezondheidscommissaris’, noem het een onafhankelijke auditeur. Geen slecht plan volgens minister Demir, al wordt er nog gediscussieerd of het haar bevoegdheid is dan wel die van Wouter Beke (CD&V).

‘We zijn nog te veel à l’improviste aan het discussiëren, in een debat dat al decennia aansleept’, zegt Annouri. ‘We moeten eerst te weten komen hoe het komt dat de loodwaarden vandaag disproportioneel hoog zijn. Daarna moeten we bestuderen wat de buurt wil. En tot slot moeten we discussiëren welke stappen we kùnnen nemen. Ik hoop dat zo’n gezondheidscommissaris al die dingen objectief naar boven kan halen.’

Annouri gelooft dat er bij iedereen goodwill is om tot oplossingen te komen. ‘Klinkt tjeverig, maar ik meen het wel’, aldus Annouri. ‘Gezien de omstandigheden moeten we alle vragen wel opnieuw op tafel leggen. Dit dossier leeft permanent in de wijk. In de Antwerpse politiek komt het regelmatig terug, bovenlokaal af en toe. Zoals nu, door de bloedwaarden, maar ook door de recente branden in de fabriek. Nu is het moment dit verhaal definitief uit te klaren.’

Umicore: ‘We geven al lang aan dat het voor kinderen niet gezond is’

Umicore bevestigt dat het onderzoek naar de oorzaken nog loopt. ‘We moeten alle parameters in kaart brengen en de problematiek in een breder perspectief bekijken, want we willen niet dat kinderen verhoogde loodwaarden in hun bloed hebben’, zeg woordvoerder Marjolein Scheers.

‘We zijn zelf geschrokken’, klinkt het. ‘Er was geen indicatie dat er verhogingen zouden zijn. De emissies zijn consistent verbeterd en liggen onder de norm. Ook in de periode van de recente lood-in-bloedmetingen lagen de emissiemetingen van Umicore en van de overheid ruim onder de norm. De hoge loodwaarden komen niet overeen met de emissies van de fabriek.’

Scheers benadrukt dat de veiligheid en gezondheid van medewerkers en buren prioritair is voor Umicore. ‘Maar zoals u beschrijft: het probleem is niet nieuw. Umicore geeft al lang aan dat het voor kinderen niet gezond is om zo dicht bij de fabriek te wonen. Het idee van een groene buffer is in het verleden verschillende keren voorgesteld, maar er was geen draagvlak voor. We doen al jaren grote inspanningen om de milieu-impact te verkleinen. We investeren ongeveer 25 miljoen euro per jaar in milieu op de site in Hoboken.’