Koloniaal erfgoed nog niet weg uit de Vlaamse centrumsteden

Op een zonnige ochtend verzamelen een tiental mensen aan het districtshuis van Borgerhout. Achter de groep, aan de gevel van het imposante districtshuis in neorenaissancestijl, valt een grijswitte gedenksteen op: een eerbetoon aan Borgerhoutse kolonialen, gestorven in Congo voor 14 oktober 1908. Het zijn vooral lokale bewoners die zich hebben ingeschreven voor de rondleiding langs de ‘koloniale littekens’ van het Antwerpse district.

De gids vraagt wiens familie ooit in de Belgische kolonie gewerkt heeft. Hier en daar gaan er voorzichtig een paar handen in de lucht. Wanneer de gids uitlegt hoeveel plaatsen in Antwerpen nog kolonialen eren, lijkt de groep met verstomming geslagen.

De wandeling langs koloniaal erfgoed maakt deel uit van een breder dekolonisatietraject van het Antwerpse district Borgerhout. Drie jaar geleden stelde het bestuur bewustzijn te willen creëren rond gecontesteerd erfgoed. Tussen 2022 en 2023 ging het district in dialoog met zijn inwoners. De centrale vraag: wat is de toekomst van koloniaal erfgoed in het straatbeeld van het district?

Monumenten als propaganda

In Antwerpen, maar ook in de andere Vlaamse centrumsteden, neemt de koloniale geschiedenis vandaag nog steeds een prominente plaats in het straatbeeld in. Vanaf de jaren 1920 werd koloniaal erfgoed gebruikt om steun te vinden voor het onpopulaire koloniale project in Congo. Via monumenten propageerden de overheid, kerk en bedrijfswereld het idee van een beschavingsmissie: het was de zogenaamde plicht van België om de bevolkingsgroepen van Congo ‘beschaving te brengen’.

Leopold II, toen al omstreden vanwege zijn wanbeleid in de Congo-Vrijstaat, werd gerehabiliteerd en kreeg over heel Vlaanderen bustes en ruiterstandbeelden. En dat koloniale erfgoed in de publieke ruimte bleef lange tijd ongecontesteerd. Pas vanaf de jaren 2000, en vooral in het laatste decennium, werden de monumenten, plein- en straatnamen steeds vaker in vraag gesteld. Maar besturen kozen ervoor om de monumenten te laten staan, hoogstens met de toevoeging van een infobord.

‘Het feit dat zulke monumenten vaak nog zonder kritische uitleg in de openbare ruimte stonden, beschouwden velen als een vorm van symbolisch geweld tegenover de slachtoffers van het koloniale verleden.’

De lente van 2020 was voor België een scharniermoment. Tijdens de protesten die volgden op de moord op de Amerikaan George Floyd, werden in de Verenigde Staten monumenten en gedenktekens die verband hielden met racistisch onrecht vernield of verwijderd. Het duurde niet lang voor de wind overwaaide naar Europa. In België werden tal van koloniale monumenten, voornamelijk standbeelden van koning Leopold II, beschadigd.

Dode letter

Vier jaar later zijn grote ingrepen in het koloniale erfgoed in de 13 Vlaamse centrumsteden grotendeels uitgebleven. Sinds 2020 werden bij slechts twee koloniale monumenten nieuwe infoborden voorzien, bij twee monumenten werden tegenbeelden gezet en vier koloniale monumenten werden weggehaald (waarvan twee tijdens de BLM-protesten).

Bij 67% van de koloniale monumenten in de Vlaamse centrumsteden is er sinds 2020 geen enkele actie ondernomen. Slechts twee straatnamen met een koloniale verwijzing kregen een duiding, drie straten kregen een andere naam. De beloften die de centrumsteden in de zomer van 2020 hadden gemaakt, blijven vaak een dode letter.

‘BLM was voor ons inderdaad een versnellingsmoment’, beaamt Peeters. ‘De tijdsgeest zat mee om eindelijk het koloniaal erfgoed in Borgerhout aan te pakken.’ Desondanks blijft het district één van de enigen waar de dekolonisatie van de publieke ruimte zo ver gaat. Ook binnen Antwerpen staat Borgerhout alleen.

Doorheen de stad herinneren een tiental beelden en straatnamen vandaag nog steeds aan de link met de voormalige kolonie. Burgemeester Bart De Wever stelde in juni 2020, toen de Black Lives Matter-protesten volop woedden, dat hij begrip kon tonen voor de ophef rond Leopold II ‘maar dat men niet over het verleden kan oordelen met de normen en waarden van vandaag’.

‘Vier jaar na de BLM-protesten zie je dat het momentum voor de dekolonisatie van de publieke ruimte helemaal is gaan liggen.’

Het voorstel om een participatief traject rond de heikele kwestie te voeren kwam er in Antwerpen niet. Maar enkele Antwerpse districten, die elk bevoegd zijn voor o.a. het lokale cultuurbeleid en het uitzicht van het lokale straatbeeld, schakelden anders. ‘Het voordeel van het gedecentraliseerd bestuur in Antwerpen is dat we wel wat bewegingsvrijheid hadden', zegt Peeters.

Tegelijkertijd kon het district Borgerhout geen straatnamen veranderen of monumenten weghalen. ‘Je maakt deel uit van een stadsadministratie waar je niet volledig van kan loskomen', vertelt Peeters. ‘We waren graag nog veel verder gegaan.’

Ook het district Antwerpen wilde verder gaan dan het stadsbestuur. Op 15 juni 2021 werd een voorstel goedgekeurd om koloniale beelden en straatnamen via infoborden te contextualiseren om zo een kritische noot te plaatsen bij het koloniale verleden. Hiervoor vroeg het district advies aan het AfricaMuseum, Hand in Hand tegen racisme, Universiteit Antwerpen en de door voormalig minister Somers aangestelde commissie.

In de lente van 2024, op het moment van dit onderzoek, was er van die beleidsbeslissing evenwel nog geen werk gemaakt. Bij geen van de monumenten en straatnamen met verwijzingen naar het koloniaal verleden staat er duiding. ‘We zijn teleurgesteld dat er zo weinig gebeurd is, maar ook niet verbaasd’, reageert Lieven Miguel Kandolo van Hand in Hand tegen racisme. ‘Vier jaar na de BLM-protesten zie je dat het momentum voor de dekolonisatie van de publieke ruimte helemaal is gaan liggen.’

Het beleid in Antwerpen zou op een te passieve manier te werk zijn gegaan. ‘Er is heel wat overleg, maar de besturen houden de touwtjes in handen.’ Uit onvrede voor de passiviteit nam één partij van het districtscollege dan maar het heft in eigen handen en plaatste uit eigen initiatief kartonnen infoborden bij de omstreden beelden en straatnamen.

‘Omdat ons advies aan het stadsbestuur tot op heden onbeantwoord blijft, hebben we zelf een aanzet tot duiding gedaan’, zegt Femke Meeusen, schepen van district Antwerpen. Maar de geïmproviseerde borden werden vaker wel dan niet gevandaliseerd of weggegooid. Vandaag zijn de meeste van die geïmproviseerde borden weer verwijderd.

Een lege houten sokkel

‘Is dat Leopold II?’, vraagt een oudere vrouw luidop met een toeristische gids in haar hand. Ze lijkt ietwat verloren gelopen op de dijk van Oostende. Verwonderd kijkt ze naar het bronzen standbeeld van de koning, die in militair uniform te paard uitkijkt over het strand en de Noordzee. ‘Die moeten we niet hebben’, grinnikt de gepensioneerde. Samen met haar vriendin zoekt ze het beeld van koning Boudewijn, dat enkele tientallen meters verderop staat. De twee haasten zich, armen in elkaar gehaakt, weg.

'Je had nog steeds mensen die ons kwamen zeggen dat Leopold II wel degelijk ne goeie was.'

Het massieve ruiterstandbeeld van koning Leopold II wordt geflankeerd door twee beeldengroepen; onderaan links een groep Congolezen, ‘dankbaar voor de bevrijding van de slavernij onder de Arabieren’, rechts enkele erkentelijke Oostendse vissers. Het monument, ingehuldigd in 1931, werd geplaatst om Leopold II te bedanken omdat hij Oostende transformeerde van een vissersdorp naar een toeristische badstad door, gefinancierd met de rubber- en ivoorwinning in Congo-Vrijstaat.

Onbewust van de beladen geschiedenis van het beeld neemt een groepje Franse toeristen ondertussen een selfie bij één van de meest omstreden standbeelden van Vlaanderen. De stad worstelt al langer met haar koloniaal erfgoed.

In de tussentijd worden er in de badstad diverse activiteiten georganiseerd met een postkoloniale blik op het verleden, waaronder wandelingen, gesprekken en performances. ‘Toch had je nog steeds mensen die ons kwamen zeggen dat Leopold II wel degelijk ne goeie was’, zegt curator Stephanie Collingwoode Williams.

Samen met het kunstenaarscollectief Faire-part plaatste ze vorige zomer een lege houten sokkel, een exacte kopie van het beeld van Leopold II in Brussel, op de Oostendse dijk. Passanten werden zo uitgedaagd om na te denken over dekolonisering van de publieke ruimte.

‘Maar zulke initiatieven zijn iets tijdelijks, iets dat weer verdwijnt’, zegt Williams. ‘Tegelijkertijd blijft dat standbeeld van Leopold II daar wel staan.’ Ze hoopt dat het stadsbestuur woord houdt en dat het tegenbeeld er snel komt, en liefst recht tegenover het omstreden monument op de dijk. ‘Je hebt iets nodig dat mensen blijft confronteren met het koloniale denkbeeld waarvoor die standbeelden staan.’

Gebrek aan transparantie en opvolging

Van op een kunstmatige rots kijkt een naakt Congolees jongetje, gekleed in enkel een lendedoek, uit over het Gentse Citadelpark. Zijn naam is Sakala. Onder hem staan twee Belgen afgebeeld. ‘Dit is en blijft een problematisch monument’, zegt kunsthistorica Lisa Lambrechts Cruz. De broers Van de Velde, militairen actief in opdracht van Leopold II in de Congo-Vrijstaat, namen Sakala mee om het koloniale verhaal in België te verkopen. ‘Het beeld communiceert nog steeds dat stereotiepe koloniale idee van een primitief volk dat de kolonisatie zomaar accepteerde en er dankbaar voor zou zijn.’

‘Niemand lijkt een plan te hebben over wat er met die monumenten moet gebeuren’'

Cruz stelde in 2019 voor om het infobord bij het standbeeld kritischer te maken en een hedendaagse kunstenaar een tegenbeeld te laten maken. Het stadsbestuur reageerde positief op het idee, maar opvolging bleef uit. ‘Ik ben sindsdien niet gecontacteerd geweest door de stad Gent. Maar ik sta nog steeds open om dit beeld aan te pakken’, stelt Cruz.

Verschillende betrokkenen bij het inspraaktraject vertellen over het gebrek aan opvolging en transparantie van het dekolonisatietraject. De stad begon nochtans ambitieus. Mensen uit de Afrikaanse diaspora, adviesraden, actiegroepen en middenveldorganisaties kwamen in 2021 met een rapport ‘Dekoloniseer mijn stad’, waarin aanbevelingen stonden hoe Gent met koloniale verleden kom omgaan.

Het belang van grassrootsbewegingen

Dat de dekolonisatie van de publieke ruimte in de meeste Vlaamse centrumsteden teleurstelt is geen verrassing voor historicus Idesbald Goddeeris. ’De stadsbesturen spelen een essentiële rol in dekolonisatie’ zegt Goddeeris. Volgens de historicus dient het beleid rekening te houden met de lokale gevoeligheden en zo veel mogelijk bewoners te betrekken.

‘Maar de stagnatie die we nu zien is vooral te wijten aan een gebrek aan bestuurlijke slagkracht’, zegt de historicus. ‘Je hebt nu eenmaal bepaalde politieke partijen die liever de status quo behouden en bewust vooruitgang in de dossiers blokkeren. Zij lachen in het vuistje als zo’n traject doodbloedt. Je hebt daarom een bestuur nodig dat een plan opstelt en de doelen ook wil bereiken.’

'We dachten echt dat 2020 een kantelpunt was.'

De historicus benadrukt tegelijkertijd het belang van grassrootsbewegingen. ‘De meeste activisten en drukkingsgroepen zijn na BLM ­verdeeld geraakt. Je hebt kritische stemmen nodig die geen genoegen nemen met een infobord met wollige taal bij een monument. Als zij druk blijven uitoefenen, zal er vooruitgang plaatsvinden.’

Bij die grassrootsbewegingen en bij het middenveld heerst nu vooral de vrees dat het thema na de volgende gemeenteraadsverkiezingen helemaal van de politieke agenda zal verdwijnen. Rechtse, conservatieve partijen dreigen bij electorale winst op de rem te staan bij de dekolonisering van de publieke ruimte. Een complete stilstand is mogelijk.

‘Het is jammer dat er zo weinig gebeurd is de laatste vier jaar. We dachten echt dat 2020 een kantelpunt was', zegt Lieven Miguel Kandolo van Hand in Hand tegen racisme. Met de verkiezingen in aantocht ziet hij wel een rol weggelegd voor politici met Congolese en Burundese achtergrond op de politieke lijsten. ‘Het is aan hen om de kwestie terug op de politieke agenda te zetten en druk te blijven oefenen.’

Curator Stephanie Collingwoode Williams hoopt vooral dat de bewustwording rond koloniaal erfgoed niet verloren raakt. ‘Zulke symbolen in het straatbeeld stellen een narratief voor van superioriteit tegenover anderen. Laat het niet nog een tien jaar duren voor er echte stappen ondernomen worden.’