Vrij Hongkong vreest Chinese repressie

Het begon allemaal met de mysterieuze verdwijning van een boekhandelaar. Lee Bo, handelaar in Chinese verboden boeken en 65 jaar oud, werd laatst gezien op 30 december bij het pakhuis van zijn winkel. Die avond kreeg zijn vrouw Sophie Choi een telefoontje. ‘Ik help de Chinese autoriteiten met een onderzoek. Ik zal de eerstvolgende dagen niet thuis komen. Maak je niet ongerust.’

Twee dagen later ging Choi toch naar het politiekantoor. Het klopte niet. Waarom kwam het telefoontje van een onbekend Chinees nummer. Waarom liet Lee zijn visum voor China thuisliggen? Waarom sprak hij Mandarijns tegen haar, de taal van Beijing? Lee was ook niet de eerste boekhandelaar die verdween. In de herfst van 2015 verdwenen reeds vier van zijn collega’s. Drie tijdens een verblijf in Zuid-China, een vierde tijdens een reis in Thailand.

Vrijhaven

‘Hoe kunnen we nu in gevaar zijn in Hongkong?’

In China zijn deze verdwijningen dagelijkse kost. Iemand als Lee, die boeken verkoopt over de geheime minaressen van China’s apparatchiks, weet dat zijn dagen geteld zijn. Maar dit is Hongkong, de stad waar protest een way of life is, een toevluchtsoord voor China’s talrijke dissidenten. Zoals Lee’s vrouw aan lokale media vertelde: ‘We zijn altijd voorzichtig geweest in de voorbije jaren. We durfden niet naar China gaan… Hij zei altijd ‘Hoe kunnen we nu in gevaar zijn zolang we in Hongkong blijven? Er zijn zoveel mensen op straat, hoe zouden ze nu iemand zo kunnen meegrissen?’

Sterke leider

Zelfs Deng kon de enorme economische groei van China niet voorspellen.

Het apart statuut van Hongkong is een resultaat van de uitzonderlijke visie van Deng Xiaoping. De kleine grote leider die China de moderne tijd in loodste, voorspelde dat het nog enkele decennia zou duren vooraleer China zich economisch aan Hongkong zou kunnen meten. Om de vereniging van beide verscheiden regio’s vlot te doen verlopen, zou China dus nog vijftig jaar aan de economische weg moeten timmeren. Die vijftig jaar, van de Britse dekolonisering in 1997 tot de ultieme hereniging met China in 2047, zou Hongkong een eigen semi-autonome staat blijven.

Vrijheid van meningsuiting en persvrijheid worden er verzekerd door Artikel 27 van de Hongkongse grondwet. Het is een fundamentele waarde in Hongkong, de reden waarom het Tiananmen-incident elk jaar door duizenden kan herdacht worden, de reden waarom Hongkongse studenten in 2014 met de Paraplubeweging meer democratie konden eisen.

Maar zelfs Deng kon de enorme economische groei van China niet voorspellen. En met de versnelde economische macht van China, taant het belang van Hongkong als autonome vrijhaven.

De verdwenen boekhandelaar

Van boekhandelaar Lee Bo werd sindsdien bevestigd dat hij in het Chinese mainland is. Toen de lokale politie een officiële navraag deed bij hun Chinese collega’s, werd volgens protocol binnen de 14 dagen een uitsluitend antwoord verwacht over de situatie. Na 17 dagen van twijfel en speculatie, ontving Hongkong op 18 januari eindelijk bericht van Chinese politie. Meer dan ‘Lee Bo bevindt zich in het mainland’ werd niet gelost.

In een brief die aan lokale media werd bezorgd, schreef Lee dat hij de Chinese autoriteiten helpt in een onderzoek. Het handschrift was inderdaad van Lee, maar veel vragen bleven onbeantwoord. ‘Wat hij daar doet is van weinig belang,’ zegt Johannes Chan, professor aan de Faculteit Rechten aan Hongkong University (HKU). ‘Wat wel telt is hoe hij daar geraakt is. Zijn vertrek werd niet geregistreerd door onze grenswachters. Als hij effectief ontvoerd is, dan is dat zeer onrustbarend. Hongkong wordt verondersteld een veilige plek te zijn voor dissidenten en activisten. Deze feiten doen vermoeden dat er een Chinees departement is dat over de grenzen heen opereert.’

De verdwijning van Lee Bo brengt een belangrijk hiaat in de grondwet aan het licht. Professor en advocaat Simon Young legt uit: ‘Er is geen overzichtelijk wettelijk kader voor de Chinese agenten in Hongkong. We laten heel wat Chinese ambtenaren en agenten in Hongkong werken, voor kwesties zoals defensie, binnenlandse betrekkingen, … Maar in welke mate kunnen deze agenten helpen met het onderzoek naar overtredingen tegen de Chinese wet? Hoort dat bij hun job? Kunnen we dat toelaten?’

Niet iedereen maakt zich evenveel zorgen om de verdwijning. Professor Fu Hualing, Decaan van de Faculteit Rechten aan HKU, heeft meer hoop voor de situatie: ‘Dit is waarschijnlijk een actie van een lokaal bestuur, dat hoopt de Partij een dienst te bewijzen. Dat de centrale regering de actie probeert te vergoelijken met allerlei legale termen en excuses, toont dat de staat toch nog respect heeft voor de Hongkongse autonomie.’ Professor Chan ziet dit toch niet zo positief: ‘Vroeger zouden lokale Chinese autoriteiten het nooit in hun hoofd halen in Hongkong te opereren. Nu verrichten ze zomaar acties op ons grondgebied. De perceptie is veranderd.’

David Cameron verwelkomt Xi Jinping in Downing Street, oktober 2015.

Number 10 (CC BY-NC-ND 2.0)​

Een nieuwe orde

De verdwijning van Lee Bo is een zoveelste deuk in het vertrouwen van Hongkongers in de precaire band met China. Toen de overeenkomst tussen Thatcher en Deng werd gesloten, tipte de balans tussen beide staten nog duidelijk richting Verenigd Koninkrijk. Sindsdien zijn de tijden gekeerd. In het najaar van 2015 bracht Cameron’s rechterhand George Osborne een successvol bezoek aan China.

‘We zien een versnelde overname van Hongkong door mainland China.’

Kort nadien werd de rode loper uitgerold voor een bezoek van Xi Jinping aan Buckingham Palace. Xi mocht ook beide parlementaire kamers toespreken, een uitzonderlijke eer voor een buitenlands staatshoofd. Met deze versterkte band tussen beide landen, twijfelt niemand nog dat er grenzen zijn aan het Britse engagement in Hongkong. Ze zullen twee keer nadenken vooraleer ze China openlijk bekritiseren.

Met de Britse garanties in twijfel, vrezen Hongkongers dat China de overeenkomst aan zijn laars kan lappen. 2047 lijkt zo een artificiële einddatum te zijn, waar de realiteit zich niet aan zal houden.

Professor Young: ‘Onder invloed van de huidige regering, zien we een versnelde overname van Hongkong door mainland China. Dan dringt de vraag zich op hoe deze integratie zal gebeuren. Volgens Artikel 159 van onze grondwet zijn er twee mogelijkheden: Ofwel bespreekt de Hongkongse regering de details van de eenwording in samenspraak met de centrale regering in Beijing; Ofwel wordt ons een nieuwe grondwet opgelegd vanuit Beijing. Natuurlijk hopen wij op inspraak, maar onder het huidige regime ziet het er naar uit dat het een unilaterale beslissing zal zijn vanuit Beijing.’

Druk op de media

‘Ik denk niet dat iemand echt een plan heeft voor de komende jaren,’ zegt Ivan Choy, lector aan de Chinese University of Hongkong. ‘Maar we zien inderdaad een geleidelijke evolutie naar een grotere invloed vanuit China. Meer en meer komt er vraag naar politieke verantwoording. Van de lokale regeringsleider, Leung Chun-ying, wordt nu bijvoorbeeld regelmatiger verslag gevraagd over lopende zaken. Daarnaast zien we ook een enorme financiële interesse van Chinese investeerders.’

Regeringsleider Leung Chun-ying.

VoA (cc-pd-1.0)​

Het hoeft niemand te verbazen dat de Hongkongse bevolking investeringen van Chinese bedrijven met argusogen bekijkt. In december 2015 raakte bekend dat de Chinese e-commerce gigant ‘Alibaba’ de ‘South China Morning Post’ had overgekocht. Nu één van de weinige Engelstalige kranten in Hongkong in handen is van een bedrijf dat afhankelijk is van Beijing’s fiat, wordt terecht gevreesd voor haar editoriale vrijheid.

King Arthur vs. de studenten

Naast persvrijheid komt ook academische vrijheid in het gedrang. Eind 2014 kwamen tienduizenden Hongkongers op straat tegen de toenemende invloed van Beijing. De protesten bereikten het internationale nieuws onder de naam ‘Paraplubeweging’. Ironisch genoeg leidden de protesten enkel tot een agressievere bemoeienis van de centrale regering.

Professor Chan: ‘Na die protesten stond de centrale regering voor een vraagstuk. Hoe kon dit gebeuren?’ De Chinese regering onderscheidde enkele pijnpunten. ‘De rol van het hoger onderwijs werd in vraag gesteld. De protesten werden geleid door studenten, dus er was duidelijk nood aan meer toezicht op de universiteiten. Sindsdien zagen we verschillende politieke benoemingen op de hoogste posities aan onze universiteiten.’

Professor Chan: ”Na die protesten stond de centrale regering voor een vraagstuk.’

VoA (cc-pd-1.0)​

De meest recente en meest spraakmakende benoeming vond plaats rond het nieuwjaar. Leung Chun-ying, regeringsleider en in die positie ook rector van alle universiteiten, benoemde Arthur Li als nieuwe voorzitter van de bestuursraad van HKU. De controversiële ‘King’ Arthur kwam in het verleden vaak in opspraak om zijn botte uitspraken en minachting voor het activisme van studenten. Hij was een felle tegenstander van de protesten van 2014, toen hij de studenten vergeleek met de communistische Rode Garde.

Tijdens verschillende petities en stemmingen werd duidelijk dat ‘meer dan 90% van de studenten, academici, en alumni resoluut tegen de benoeming waren. Rector Leung Chun-ying negeerde deze bezwaren. Dit doet denken aan de Chinese partij-secretarissen die als vertegenwoordigers van de communistische regering de universiteiten in China leiden,’ zegt Mak Tung-wing van de Alumni Concern Group.

Politieke wraak

Ook Johannes Chan vergelijkt de situatie met China. ‘Vroeger gebeurden deze benoemingen op basis van verdienste, maar nu zien we puur politieke benoemingen van mensen zonder ervaring, zonder kwalificatie of met een dubieuze achtergrond. Het ziet er inderdaad naar uit dat we op weg zijn naar het Chinese systeem, waarbij ideologische trouw voorgaat.’

De benoeming van Arthur Li smaakt extra wrang voor Professor Chan. Chan was immers de gedoodverfde kandidaat om de nieuwe pro-vice-rector van HKU te worden. Maar Arthur Li gebruikte zijn invloed om een negatieve campagne te verspreiden, die Chan de positie kostte. Een reden voor de afwijzing werd niet gegeven, maar het is algemeen bekend dat Chan voor democratie is. ‘Dit is een duidelijk signaal naar andere academici dat politiek activisme af te raden is,’ zegt Joe Yau van de Scholars’ Alliance for Academic Freedom. Fung Ka-keung van de Professional Teachers’ Union noemt het ‘duidelijk een politieke wraak voor de rol van HKU tijdens de Paraplubeweging.’

Ander en beter

De relatie tussen China en Hongkong staat op een kruispunt – vraag is of en hoe lang Hongkong zijn speciale statuut zal weten te behouden. Een lichtpuntje in dat verband is de verkiezing van 2017. Hoewel een nieuwe regeringsleider opnieuw een machteloze marionet zal zijn, verkozen door een comité van pro-Chinese businesslui, lijkt op dit moment alles beter dan de huidige leider Leung Chun-ying. Leung wordt veracht voor zijn onvermogen om gepast te reageren op de bezorgdheden van zijn onderdanen.

‘Een regeringsleider als Leung polariseert de samenleving,’ zegt Ivan Choy. ‘Door bijvoorbeeld kritiek te uiten op een pro-democratisch studentenblad, of actief een lastercampagne te voeren tegen pro-democratische parlementsleden, verhevigt Leung de bestaande sociale strijd.’ Professor Young verwacht dat de volgende regeringsleider gematigder zal zijn. ‘Beijing weet dat iemand als Leung de situatie enkel erger maakt. Wat Leung doet is gewoon slecht bestuur, en daar heeft ook China geen belang bij.’

De ‘Paraplubeweging’ tegen Chinese inmenging bracht tienduizenden op de been.’

© Sam Bekemans​

Ondanks alles is er nog hoop. Professor Chan: ‘De Paraplubeweging was een goed teken. De jeugd is misschien onervaren, maar niet onverschillig. Het ergste is wanneer je onverschillig wordt, en dit soort dingen laat gebeuren. Verdwijningen zoals van Lee Bo gebeuren dagelijks in China, en vele mensen kan het gewoon niet meer schelen. Dat zou het einde zijn voor Hongkong. Gelukkig wordt dit hier nog niet aanvaard, en blijven burgers vechten tegen repressie.’