‘Waar was jij toen de doden vielen?’

Van kindsoldaat tot paralympiër, het verhaal van de Zuid-Soedanese rolstoelbasketballer Peter Bol, heeft wat weg van een filmscenario, maar kent daarom nog geen happy end. Terwijl hij wacht op een definitief einde aan het conflict en geweld, is in zijn rolstoelbasketbalploeg geen plaats voor de politieke en etnische verschillen die in zijn land tot een verscheurende burgeroorlog leidden.

In POC3, een vluchtelingenkamp in de Zuid-Soedanese hoofdstad Djoeba leidt Peter Bol ons rond. Het is eind 2019 en hij werkt hier als gemeenschapsmedewerker voor de ngo Handicap International. Maar sinds de burgeroorlog van 2013 en de interne politieke machtsstrijd die ‘s werelds jongste land nog steeds verscheurt, is dit ook zijn thuis.

Bol is helemaal vergroeid met zijn kunstbeen en verplaatst zich vlot door het kamp. Maar dat geldt niet voor iedere bewoner. ‘Wie niet over gepaste hulpmiddelen beschikt, kan soms niet eens vlot het sanitair gebruiken’, weet Bol. Hij toont ons de gammele bruggetjes over de beken. Die moeten het regen- en afvalwater tussen de dicht opeengepakte tenten loodsen.

Tijdens de rondleiding krijgt Bol telefoon. Het is zijn basketbalploeg die vandaag een toernooi speelt en blijkbaar hun sterspeler moet missen. ‘Ik heb gezegd dat ik nog even met jullie bezig ben, maar ik zal straks toch moeten gaan meedoen.’

‘Een oympische deelname zal finaal afhangen van de politieke situatie in mijn land.’

Later die dag haasten we ons met hem naar een speelveld dat een eindje van het kamp verwijderd is. Zijn ploeg blijkt een serieuze achterstand te hebben opgelopen. Bol hijst zich snel in een rolstoel. Haast onmiddellijk wordt hij het veld opgeduwd en moet een andere speler plaatsmaken.

Peter Bol blijkt niet zomaar een getalenteerd speler, hij is ook de meest ervaren speler op het veld. Dit jaar had hij zelfs de ambitie om deze zomer in Tokio de olympische bühne te betreden. ‘Al zal die deelname finaal afhangen van de politieke situatie in mijn land.’

Van COVID-19 is op dat moment nog geen sprake. Maar in Zuid-Soedan maak je beter geen plannen voor gebeurtenissen die nog maanden verwijderd zijn, dat was voor Bol vanzelfsprekend. Bol en zijn landgenoten zitten al sinds de burgeroorlog van 2013 in de wachtkamer.

Van gewonde strijder tot sportman

Peter Bol wordt in de jaren negentig ingelijfd bij de strijdende rebellen die het zuiden van het land wilden lostrekken van Soedan. Waarschijnlijk laten meer dan drie miljoen mensen het leven in die onafhankelijkheidsoorlog. Duizenden kinderen worden gedwongen mee te strijden. Ook Peter is dan nog een tiener wanneer hij het bevrijdingsleger van het SPLA vervoegt.

Hij was net achttien geworden, wanneer een kogel zijn been verbrijzelt. Bol wordt door het Rode Kruis naar buurland Kenia gerepatrieerd, waar zijn been wordt geamputeerd. Uiteindelijk brengt hij veertien jaar door in het Keniaanse vluchtelingenkamp Kakuma. ‘Het was er veel te warm en stoffig’, vat Peter het leven er samen.

Maar het was op die warme, stoffige plek dat hij een nieuwe passie vindt. Voor Peter is de kennismaking met rolstoelbasketbal bevrijdend.

In een land dat nog steeds bezaaid ligt met landmijnen, heeft rolstoelbasketbal jammer genoeg een toekomst.

© Dieter Telemans

Nieuwe start

In 2005 komt een einde aan de ellenlange oorlog tussen Soedan en het zuiden. In een referendum kunnen de zuiderlingen over hun lot beslissen. Haast unaniem kiezen ze voor de onafhankelijkheid. Soedan aanvaardt de scheiding.

Samen met duizenden vluchtelingen keert Peter Bol in 2009 eindelijk huiswaarts. Twee jaar later wordt zijn thuisland ook officieel onafhankelijk. Zuid-Soedan krijgt snel internationale erkenning, en een donkere bladzijde in de geschiedenis van de regio lijkt om te slaan.

Maar één erfenis van de burgeroorlog is dat Zuid-Soedan bezaaid ligt met landmijnen. Met enkele spelers uit Kakuma zorgt Bol dat rolstoelbasketbal ook in het nieuwe land een plek krijgt. Bol weet als geen ander welke belangrijke rol rolstoelbasketbal kan spelen in de psychologische verwerking van een zoveelste trauma.

In het nieuwe land krijgt Bol aanvankelijk ook zijn professionele leven weer op de rails. Als gewonde strijder kan hij aan de slag bij de overheid. Even ziet de toekomst er rooskleurig uit.

Rolstoelbasketbal kan een belangrijke rol spelen in de psychologische verwerking van een zoveelste trauma.

© Dieter Telemans

Boven etnisch geweld

Maar in 2013 ontaardt de interne machtsstrijd tussen president Salva Kiir en de vicepresident Riek Machar in een nieuwe burgeroorlog. Wanneer Kiir Machar ervan beschuldigt een staatsgreep te plannen, raakt het land verdeeld volgens etnische lijnen.

In de hoofdstad Djoeba, waar Peter Bol zich ondertussen weer thuis voelt, worden op straat burgers gedood omdat ze tot de Nuer behoren, de etnische groep van de in ongenade gevallen vicepresident. Ook Peter Bol wordt opgepakt en vastgehouden, maar zijn beperking redt zijn leven. ‘Omdat ik een been miste, besloten ze dat ik niet gedood moest worden.’

Uiteindelijk zal die tweede burgeroorlog aan meer dan 400.000 mensen het leven kosten. Vier miljoen mensen slaan op de vlucht, ongeveer een derde van de totale bevolking.

‘Verschillende etnische groepen, verschillende beperkingen, iedereen is welkom. Hier doen we niet aan tribalisme.’

Samen met 24.000 andere vluchtelingen, hoofdzakelijk Nuer, woont Bol sindsdien in het vluchtelingenkamp POC3 (voluit Protection of Civilian Site 3). VN-blauwhelmen houden er tot op de dag van vandaag de wacht.

Alleen voor het rolstoelbasketbal waagt Peter Bol zich buiten het kamp. ‘In onze basketbalploeg maakt je etnische achtergrond niets uit. Verschillende etnische groepen, verschillende beperkingen, iedereen is welkom. Hier doen we niet aan tribalisme.’

Bol raast als een wervelwind over het basketbalveld. Als in de betere Amerikaanse highschool-film weet hij haast eigenhandig de achterstand weg te werken. Dat de overwinning nipt is, en niet ruim, zal uiteindelijk slechts aan ons bezoek te wijten zijn. Maar Bol en zijn team mogen elkaar vreugdevol in de armen rijden.

‘In onze basketbalploeg maakt je etnische achtergrond niets uit.

© Dieter Telemans

Waar was jij

In 2015 sluiten de strijdende partijen een vredesakkoord. Maar dat houdt niet stand. Pas in 2018 wordt een nieuw akkoord uit de brand gesleept en het duurt tot begin dit jaar tot Kiir en Machar een regering van nationale eenheid weten te vormen.

De vrede blijft broos, en de bewoners van de kampen wachten samen met Bol voorzichtig hun lot af. De VN begint al na het vredesakkoord met het hervestigen van kleine groepen vluchtelingen. Maar zware overstromingen die het land vorig jaar hard troffen, leggen dat proces opnieuw stil.

‘Ze zouden kunnen denken dat ik een opposant was, en tegen hen gestreden heb.’

Als het kamp gesloten wordt of als Bol vrijwillig kan vertrekken, heeft hij niet onmiddellijk een plaats om heen te gaan. Zijn huis werd ingenomen door een soldaat, weet hij. ‘Als je zeven jaar bent weggeweest, stellen ze bij je terugkeer ook vragen. “Waar was jij toen de doden vielen?”, klinkt het dan. Ze zouden kunnen denken dat ik een opposant was, en tegen hen gestreden heb.’

Voorlopig ligt zijn leven nog in het kamp. In POC3 huwde hij. Zijn twee kinderen zijn er geboren en als gemeenschapswerker hoopt hij hier nog even het verschil te maken. Vooruitblikken, dat doet hij alleen nog richting de Paralympische Spelen, al zullen het hopelijk die van 2021 worden.

Deze reportage werd mede mogelijk gemaakt door de steun van het Fonds Pascal Decroos voor Bijzondere Journalistiek en Handicap International.