Waarom sommige Centraal-Aziatische migranten in Rusland IS-strijders worden

Nieuwjaarsnacht in Istanboel. Een gewapende man stormt een nachtclub binnen en opent het vuur op de bezoekers. Wat een feestelijk begin van het nieuwe jaar had moeten worden eindigt in een bloedbad waarbij 39 mensen om het leven komen. De aanslag wordt opgeëist door Islamitische Staat, net als de reeks aanslagen die eraan voorafgingen: Brussel, Berlijn, Nice, Parijs. De dader, een Oezbeek die met zijn gezin in Turkije verbleef, wordt na een twee weken durende klopjacht opgepakt in het huis van een bevriende Kirgiziër.

België wordt, met 40 IS-strijders per miljoen inwoners, ook wel de ‘IS-hoofdstad van Europa’ genoemd. De Centraal-Aziatische landen Turkmenistan, Tadzjikistan en Oezbekistan hebben respectievelijk 72, 62 en 33 IS-strijders per miljoen inwoners. Volgens een rapport van The Crisis Group uit januari 2015 hebben tussen de 2.000 en 4.000 Centraal-Aziaten zich aangesloten bij Islamitische Staat. Een onbekend aantal is gerekruteerd tijdens hun verblijf als arbeidsmigrant in Rusland, van waar zij via Istanbul naar Syrië reizen. ‘Geconfronteerd met repressieve regimes en gebrek aan toekomstperspectief in het land van herkomst en discriminatie en barre levensomstandigheden in Rusland is de belofte van een goed leven in het kalifaat aantrekkelijk’, zegt de Oezbeekse jurist Bakhrom Khamroev.

Volgens een rapport van The Crisis Group hebben tussen de 2.000 en 4.000 Centraal-Aziaten zich aangesloten bij IS

Opmerkelijk in de berichtgeving over Centraal-Aziatische IS-strijders is dat Tadzjikistan er met kop en schouders uitsteekt in het aantal zelfmoordaanslagen. Uit een recent rapport van de International Centre for Counter-Terrorism blijkt dat 27 Tadzjieken zijn omgekomen bij zelfmoordaanslagen in 2016. Ter vergelijking, in hetzelfde jaar waren er 13 Russische en 1 Belgische zelfmoordterrorist.

De aanslag in Istanboel herinnert de internationale gemeenschap aan het belang van veiligheid en stabiliteit in Centraal Azië. Een regio die niet onderschat mag worden als broeinest voor radicale islam en waar de toekomst zal moeten uitwijzen of terugkerende IS-strijders de huidige, veelal dictatoriale, regimes zullen destabiliseren.

Volgens de Oezbeekse jurist Bakhrom Khamroev is het een uitgemaakte zaak. Als het avontuur in het kalifaat voorbij is keren Centraal-Aziatische Syriëgangers niet terug naar Centraal-Azië of Rusland. Hij legt uit: ‘Met niets te verliezen en geen plek om naar terug te keren zouden zij weleens richting Europa kunnen trekken…’.

Chorqisloq, een dorp in een afgelegen regio in Tadzjikistan.

© Iris Oppelaar​

Tadzjiekse dorpelingen en Islamitische Staat

Chorqisloq, een dorp in een afgelegen regio in Tadzjikistan, staat onder strikte observatie van lokale politie, veiligheidsdiensten en andere instanties. In de afgelopen drie jaar zijn 69 inwoners vertrokken naar Syrië. Een lerares van de lokale basisschool vertrok midden in de nacht met haar drie jonge kinderen. Volgens de conciërge is de laatste dorpsgenoot drie maanden geleden vertrokken. ‘Sindsdien is het rustig. Het geweld in Syrië is heftiger geworden en mensen willen er niet meer naartoe’.

Angst lijkt te regeren onder inwoners van het dorp en familieleden van IS-strijders worden in de gaten gehouden door de veiligheidsdiensten. ‘Niemand weet hoe ze zijn vertrokken, zelfs hun eigen familieleden niet’, fluistert een lerares van een basisschool. Haar collega voegt toe: ‘We mogen niet over ze praten’.

‘Niemand weet hoe ze zijn vertrokken, zelfs hun eigen familieleden niet’

De Imam van de lokale moskee vertelt dat ronselaars geen schijn van kans hebben in Tadzjikistan door de strikte controle van de overheid. De meeste bewoners zijn dan ook gerekruteerd tijdens hun verblijf in Rusland waar ze met dorpsgenoten wonen én werken.

‘Via Moskou reizen ze naar Istanboel, waarna ze de grens overgesmokkeld worden naar Syrië’, legt de hoofdofficier van het lokale politiebureau in het nabijgelegen Isfara uit. ‘Bij aankomst worden hun paspoorten afgepakt waardoor terugkeren naar Tadzjikistan geen optie meer is.’

De strijd tegen radicale islam

Tussen de 500 en 1100 Tadzjieken sloten zich al aan bij Islamitische Staat. De Tadzjiekse overheid is de strijd tegen radicale islam dan ook fel aangegaan. De aanpak van de Tadzjiekse overheid wordt gekenmerkt door acties die de vrijheid van godsdienst ernstig onder druk zet en politieke tegenstanders elimineert. In 2015 werd de Islamitische Renaissance Partij van Tadzjikistan (IRPT), de enige oppositie tegen de regerende president Emomali Rahmon, verboden en een terroristische groepering verklaard. De meerderheid van de IRPT’s leden werden opgepakt.

In de afgelopen jaren zijn de meerderheid van de islamitische scholen gesloten, wordt kinderen tot 18 jaar de toegang tot de moskee geweigerd en werden 13.000 baarden afgeschoren als onderdeel van een anti-radicaliseringscampagne. Om de hadj naar Mekka te maken moet men minimaal 35 jaar oud zijn en is officieel toestemming van de overheid nodig. Stuk voor stuk maatregelen die de vrijheid van godsdienst beperken.

Moskou, Rusland – het vrijdaggebed in de Kathedraalmoskee in Moskou.

© Iris Oppelaar​

Even zorgelijk is de angstcultuur die hieruit voortvloeit. Door politieke tegenstanders te elimineren en de vrijheid van godsdienst onder druk te zetten, creëert President Emomali Rahmon condities waaronder extremistische ideologieën zich kunnen verspreiden. Voor sommigen is de religieuze en politieke onderdrukking een bijkomende reden om naar Rusland te vertrekken of zich aan te sluiten bij Islamitische Staat. Zoals een arbeidsmigrant uit Tadzjikistan in Rusland uitlegt: ‘Ik kwam naar Rusland om rustig naar de moskee te kunnen gaan’.

Er werden 13.000 baarden afgeschoren als onderdeel van een anti-radicaliseringscampagne

In Osj, een stad in het zuiden van Kirgizstan, vertelt het hoofd van de lokale politie dat 100 inwoners uit de regio zijn vertrokken naar Syrië. Van 10 van hen is bekend dat zij zijn overleden in Syrië. ‘2013 en 2014 waren de piekjaren, nu vertrekken er minder naar Syrië omdat zij begrijpen dat er daar geen jihad is’.

In tegensteling tot Tadzjikistan houdt Kirgizstan - dat zichzelf graag ziet als een eiland van democratie door de ligging tussen de dictaturen van Turkmenistan, Tadzjikistan en Oezbekistan - er een andere aanpak in de strijd tegen radicale islam op na. Door samen te werken met lokale non-profit organisaties probeert de overheid grip te krijgen op wat er in de medrasa (islamitische scholen) onderwezen wordt. Het huidige lesprogramma bestaat enkel uit islamitische vakken. Met het diploma kunnen de leerlingen weinig na afloop. ‘Jongeren radicaliseren omdat zij door gebrek aan een degelijke opleiding geen werk kunnen vinden. Door de leerlingen van de medresa wiskunde-, computer- en kookles te geven zien ze in dat er meer is dan enkel de islam’ zegt non-profit medewerkster Symbat.

De piekjaren mogen dan voorbij zijn, een paar honderd kilometer verderop in Batken vragen familieleden van een vermiste arbeidsmigrant zich af of hij niet naar Syrië is vertrokken. Terwijl Orozbek (2) met zijn neefje tussen de appelbomen speelt, vertelt zijn opa dat Orozbek’s vader en moeder naar Rusland vertrokken toen hij 1 jaar oud was. Zijn moeder is al vier maanden niet betaald door haar werkgever. Zijn vader is vermist sinds Juli 2016. ‘De laatste keer dat we hem spraken vroeg hij om een foto van zijn kinderen. We weten niet waar hij is en of hij nog in leven is. Zijn telefoon staat al maanden uit. Misschien zit hij wel in Syrië…’ zegt de grootvader van Orozbek, zichtbaar bezorgd om het welzijn van zijn schoonzoon.

Batken, Kirgizstan – Orozbek (2) met zijn opa.

© Iris Oppelaar​

Redenen om te vertrekken

Vijfentwintig jaar na onafhankelijkheid zijn de voormalige Sovjetrepublieken Kirgizstan en Tadzjikistan nog steeds afhankelijk van Rusland. Elk jaar trekken duizenden arbeidsmigranten uit Centraal-Azië naar Rusland, op zoek naar een betere toekomst. Hoewel religieuze en politieke motieven niet onderschat mogen worden, zijn redenen om te migreren vaak puur economisch van aard voor migranten.

Tadzjikistan is met slechts 6% landbouwgrond en minimale industrie de armste van de vijf Centraal-Aziatische landen. Met een gebrek aan banen en weinig alternatieven om te overleven, is Tadzjikistan sterk afhankelijk van migratie naar Rusland. In 2015 bestond Tadzjikistans Bruto Nationaal Product voor 28% uit geld dat wordt verdiend in Rusland en door arbeidsmigranten naar huis wordt gestuurd.
 
Tadzjikistan deelt een 1300 km lange grens met Afghanistan. Enkel gescheiden door de rivier de Panj, is Tadzjikistan de eerste stop op de handelsroute voor heroïne op weg vanuit Afghanistan naar Rusland en Europa. Volgens een rapport van de UNODC passeert jaarlijks 95 ton heroïne, 25% van alle Afghaanse heroïne export, de grenzen van Centraal-Azië. Tadzjikistan voert het grootste deel van deze heroïne door.

Pamir-gebergte, Tadzjikistan – Een Tadzjiekse grenswachter kijkt uit over Afghanistan.

© Iris Oppelaar​

Alek (29) en zijn familie wonen in een bergdorp langs de 1300 km lange Tadzjiekse-Afghaanse grens. Met de heroïnehandel wil hij niets te maken hebben. Het risico is te groot. Twee kennissen zijn gepakt voor het smokkelen van heroïne en zitten 8 jaar uit. In het voorjaar vertrekt Alek weer naar Rusland voor een paar maanden, in de hoop wat geld te verdienen.

‘In Kirgizstan heerst corruptie en wetteloosheid. Ik kan mij hier geen toekomst voorstellen’

Toch is niet iedereen op zoek naar een uitweg van de heroïnehandel en het uitzichtloze bestaan. In Murgab, een stad op 4600m hoogte in het Pamir-gebergte waar temperaturen in de winter kunnen dalen tot min 60, woont Murbek (30). Op de vraag of hij niet naar Rusland moet om te werken, net als veel van zijn landgenoten antwoordt Murbek: ‘Waarom? Het leven is goed hier. Ik werk op een nabijgelegen boerderij. Mijn kinderen en familie wonen hier’.

Een kwart van alle Kirgiezen werkt in Rusland. Dorpen met alleen ouderen en kinderen zijn eerder regel dan uitzondering. Hoognodige specialisten zoals dokters, leraren en advocaten zijn massaal naar Rusland gemigreerd. Naast de voor de hand liggende economische redenen om te migreren naar Rusland, kan onvrede over corruptie en politieke en religieuze onderdrukking niet worden verwaarloosd als factoren in de enorme migratiestroom.

In Isfana, een afgelegen dorp in het zuiden van Kirgizië, wonen de familieleden van de 24-jarige Korotulbai. Een kast met daarop een tv met enorme antenne is het enige meubelstuk in de simpel ingerichte woonkamer. Korotulbai’s moeder zit onderuitgezakt op de grond. Vijf van haar twaalf kinderen wonen én werken in Rusland. Korotulbai legt uit: ‘In Kirgizstan heerst corruptie en wetteloosheid. Ik kan mij hier geen toekomst voorstellen. Andere studenten die leraren omkochten kregen betere cijfers’. Afgestudeerd in rechten verdient Korotulbai nu de kost in een fastfoodketen in Moskou. Zijn wens voor de toekomst? ‘Een leven opbouwen in Rusland, samen met mijn vrouw en zoon’.

Pamir-gebergte, Tadzjikistan – Alek (30) met zijn vader en moeder.

© Iris Oppelaar​

Rusland: land van mogelijkheden?

Met de vrijheid van religie in het geding en gebrek aan toekomstperspectief in het thuisland lijkt Rusland mogelijkheden te bieden op economisch en religieus vlak. Bij aankomst in Rusland, blijkt dit vaak een illusie. 
 
Op een verlaten bouwterrein in een buitenwijk van Moskou staan tientallen containers samengeplakt. Een magere tiener kamt zijn haar in een spiegel die aan de container deur hangt. Niet veel groter dan 4 bij 6 meter, de container bevat 4 stapelbedden, aan de muur hangt wat kleding en op de vloer staat een oud gasstel, ‘voor de warmte’ zegt een goedlachse jongen die op zijn bed zit.

Moskou, Rusland – een dorp aan containers in een buitenwijk van Moskou. Een container biedt vaak onderdak aan 6 tot 8 arbeidsmigranten uit Oezbekistan, Tadzjikistan of Kirgizstan.

© Iris Oppelaar​

Vier jaar woont Maksat al op dit bouwterrein. ‘Ik heb niets om naar terug te keren in Tadzjikistan. Dan woon ik liever hier, waar ik tenminste werk heb’. Een Oezbeek met een getekend gezicht stapt de container binnen en voegt zich bij ons gesprek. Terwijl hij zijn handen ophoudt en tralies uitbeeldt steekt hij een betoog af over het regime in Oezbekistan. ‘Kijk hoe wij hier leven. Als beesten! Terug naar ons land kunnen we niet omdat we dan opgepakt worden om het minste of geringste’. Niet in staat of niet bereid om terug te keren naar hun land van herkomst, hebben migranten geen andere keus dan de Russische realiteit onder ogen te zien. Het merendeel van de, veelal ongeschoolde, migranten woont in illegale sferen, barre levensomstandigheden en hebben laagbetaalde banen.

‘Kijk hoe wij hier leven. Als beesten!’

De oorlog in Tsjetsjenië, de strijd tegen terrorisme en de aanslagen op de metro en de luchthaven in Moskou hebben hun sporen achtergelaten op de Russische samenleving. Migranten, met name uit de Noord-Kaukasus en Centraal-Azië, worden regelmatig geconfronteerd met discriminatie en intimidatie. De illegale status van de migranten maakt hen kwetsbaar voor corruptie en afpersing en het beperkt de mogelijkheid om religieuze migrantenorganisaties te institutionaliseren.

Moskou heeft vier officieel erkende moskeeën. Plannen voor nieuwe moskeeën ondervinden weerstand van de lokale bevolking en de overheid. De ongeveer 150 religieuze organisaties die Moskou telt staan onder strenge controle van de overheid. Dit beleid, waarbij enkel door de staat gecontroleerde zaken getolereerd worden en al het overige door de staat onmogelijk wordt gemaakt, brengt religieuze expressie in het geding. 
 
Op een koude vrijdagochtend in Moskou vlak voor het vrijdagmiddag gebed, begeven duizenden moslims, veelal migranten uit Centraal-Azië, zich naar de Kathedraalmoskee. De straten rondom de moskee zijn afgezet. Politie, militie en veiligheidsdiensten zijn volop aanwezig. Tassen worden gecontroleerd en alle moskeebezoekers gefouilleerd.

Moskou, Rusland – het vrijdaggebed in de Kathedraalmoskee trekt duizenden Moslims aan, veelal uit Centraal-Azië.

© Iris Oppelaar​

Advocaat Bakhrom Khamroev slaat het tafereel hoofdschuddend gade. Hij is er zeker van dat arbeidsmigranten niet in een van de vier gematigde, door de overheid gecontroleerde, moskeeën gerekruteerd worden. ”Degenen met een interesse in radicale islam zoeken dat elders, buiten de controle van de regering.’
 
Beperkte toegang tot religieuze organisaties en strenge overheidscontroles duwen migranten richting informele netwerken om hun religie te beoefenen. Een fenomeen niet onbekend voor migranten uit Centraal-Azië. Het atheïstische beleid van de Sovjets leidde in Centraal-Azië tot de opkomst van ‘parallelle’ islam: religie werd beoefend in privésferen en werd één met culturele tradities en ceremonies. Dit in tegenstelling tot de door de staat gecontroleerde ‘officiële’ islam.

Met het praktiseren van religie buiten het zicht van de autoriteiten, worden migranten een makkelijk doelwit voor ronselaars. Geconfronteerd met repressieve regimes en gebrek aan toekomstperspectief in het land van herkomst en discriminatie en barre levensomstandigheden in Rusland, is de belofte van een goed leven in het kalifaat aantrekkelijk’, zegt advocaat Bakhrom Khamroev.

Moskou, Rusland - Politie, militie en veiligheidsdiensten zijn prominent aanwezig in de straten rondom de kathedraalmoskee. Tassen worden gecontroleerd en bezoekers gefouilleerd.

© Iris Oppelaar​

Hoe IS rekruteert

In een vervallen Sovjetflat in Moskou, tussen de zonnestudio’s en schimmige bedrijfjes, doet enkel een oud krantenknipsel naast de deur vermoeden dat arbeidsmigranten hier terechtkunnen voor juridische hulp. In het kleine kantoor, dat tevens dienstdoet als wachtkamer, is het een komen en gaan van Tadzjieken. Migranten die al maanden niet betaald zijn, vermiste familieleden, deportaties. Er zijn tal van problemen onder de migranten.

Een magere jongen wiebelt nerveus op zijn stoel. Met tranen in zijn ogen kijkt hij naar de foto die hij in zijn handen heeft. Sinds zeven dagen is zijn broer vermist. Onderweg van werk naar het appartement dat ze met tien Tadzjieken delen, is hij nooit aangekomen. ‘Kan het zijn dat hij naar Syrië is vertrokken?’ vraagt de Tadzjiekse jurist. ‘Daar hebben we er namelijk veel van.’

Moskou, Rusland – Een arbeidsmigrant uit Tadzjikistan is op zoek naar zijn broer. Sinds zeven dagen is hij vermist.

© Iris Oppelaar​

Zowel in Kirgizstan, Tadzjikistan als in Rusland zijn verschillende rekruteringsmethoden te onderscheiden. Naast religieuze redenen om zich bij Islamitische Staat aan te sluiten, worden migranten gerekruteerd wanneer zij het meest kwetsbaar zijn. ‘Migranten die al maanden niet betaald zijn en grote financiële problemen hebben, gaan naar de moskee voor gebed. Het is op die kwetsbare momenten dat een ronselaar zijn hulp aanbiedt’ zegt een medewerker van een non-profit organisatie.

De vraag is niet óf Centraal-Aziatische strijders zullen terugkeren vanuit het kalifaat, maar in hoeverre de Centraal-Aziatische landen voorbereid zijn en welke rol Rusland zich toe-eigent.

Volgens een rapport van The Crisis Group worden arbeidsmigranten onder andere gerekruteerd als zij in contact komen met Kaukasische netwerken, uit Dagestan of Tsjetsjenië. Organisaties waarin onderscheid tussen religie en de georganiseerde misdaad vervaagt en die in ruil bescherming bieden tegen andere criminele groepen en problemen. Met de belofte van een beter leven en bedragen van 500 tot 1000 USD per dag, worden Centraal-Aziatische migranten overgehaald om te vechten voor Islamitische Staat.

Een andere rekruteringsmethode is wanneer migranten onder valse voorwendselen van een goede baan of studie in een van de omringende landen, Turkije of Iran, naar Syrië gebracht worden. In veel gevallen zijn de ronselaars een kennis of vriend uit dezelfde regio of hetzelfde dorp. De merkwaardige situatie in het Tadzjiekse dorp Chorqisloq is een voorbeeld van de meest effectieve rekruteringsmethode in Centraal-Azië.

Zodra één familielid of vriend vertrokken is naar Syrië, volgen er in veel gevallen meer. Het gebruik van sociale media speelt een belangrijke rol in het contact tussen degene in Syrië en degene die erover denken om zich aan te sluiten bij Islamitische Staat.

Met de alsmaar zwakker wordende positie van Islamitische Staat zijn terugkerende strijders de nieuwe realiteit voor Rusland en de Centraal-Aziatische landen. Poetin uitte recentelijk zijn bezorgdheid over strijders die terug zullen keren naar Rusland. Ook heeft Poetin, die graag zijn invloed in de regio uitbreidt, zich eerder al uitgesproken over de toenemende dreiging van Islamitische Staat in Afghanistan en de grensstreken van Tadzjikistan.

Tijdens een bezoek aan Tadzjikistan in februari 2017 zijn president Emomali Rahmon en Poetin overeengekomen gezamenlijk de Tadzjiek-Afghaanse grens te bewaken, daarbij gebruik makende van de capaciteiten van de Russische militaire basis in Tadzjikistan.

De vraag is niet óf Centraal-Aziatische strijders zullen terugkeren vanuit het kalifaat, maar in hoeverre de Centraal-Aziatische landen voorbereid zijn en welke rol Rusland zich toe-eigent.

Deze reportage kwam tot stand met steun van het Fonds Pascal Decroos.