Bulgarije: uitgelezen achterpoortje op de Balkanroute

Een bezoek aan het vluchtelingencentrum Voenna Rampa is geen eenvoudige opdracht. Het kamp, een voormalige technische school, ligt ergens verborgen in de afgetakelde industriële buitenwijken van de Bulgaarse hoofdstad Sofia. De bewaking aan de poort reageert wantrouwig, maar eens binnen hangt er een ontspannen sfeer.

Een groepje vluchtelingen speelt voetbal, de rest zit in de winterzon te wachten. Iemand heeft een sneeuwman opgetrokken.

© Toon Lambrechts

Taalkwestie

Toch loopt het samenleven in Voenna Rampa niet bepaald vlot. Taal is duidelijk de grote barrière. De bewaking en het personeel spreken nauwelijks Engels, laat staan een van de talen van de vluchtelingen. In heel het kamp is er maar één vertaler die zowel Bulgaars als Arabisch spreekt. Dat is niet veel voor zeshonderd mensen, weet ook commandant Zanev, de verantwoordelijke van het kamp.

‘We zijn hier niet op voorbereid. Vroeger kwamen er misschien een paar honderd vluchtelingen per jaar naar Bulgarije, nu vele duizenden. Voornamelijk Syriërs, maar ook mensen uit Iran en Afghanistan, en Afrikanen. Dat is compleet nieuw voor ons. Ik hoop dat het binnen enkele jaren stopt’, zucht de man.

Vroeger kwamen er misschien een paar honderd vluchtelingen per jaar naar Bulgarije, nu vele duizenden.

Chairy Bilal en Nurshan Fateh zijn een jong Syrisch-Koerdisch koppel uit Damascus. Drie maanden geleden lieten ze Syrië achter zich. Ze bleven slechts enkele dagen in Turkije en staken meteen de grens met Bulgarije over, een wandeling van 24 uur door de bossen van Strandzha, een groot woud aan de grensregio bij  de Zwarte Zee.

Chairy is al blij dat hij hier veiligheid gevonden heeft. ‘Maar het leven hier in dit kamp is wel bijzonder saai.  Ze hebben ons verteld dat het ongeveer zes maanden duurt vooraleer onze papieren in orde zijn. Zodra het zover is, reizen we verder. Wat zou ik hier moeten doen?’

Een goede vraag. Bulgarije, tot nader orde het armste land van de Europese Unie, blijft een plek waar vooral jonge mensen zelf wegtrekken richting West-Europa, veeleer dan een land waar een nieuw leven wacht. Maar de inspanningen van Griekenland om zijn landgrens met Turkije te dichten en de toegenomen migratiedruk draaiden de rollen om. Opeens kreeg Bulgarije een ongekende migratiegolf over zich.

Het Bulgaarse vluchtelingencentrum Voenna Rampa. Iemand heeft een sneeuwman opgetrokken.

© Toon Lambrechts

In 2013 staken plots meer dan 9000 vluchtelingen de grens over, tien keer zoveel als het jaar ervoor, allemaal op weg naar West-Europa. In alle haast probeerde de overheid de mensenstroom op te vangen in verlaten schoolgebouwen en kazernes. Maar door het gebrek aan budget, expertise en politieke wil liep een en ander mis.

Geen vakantiebestemming

Harmanli, een vriendelijk maar ietwat slaperig stadje niet ver van de Turkse grens, haalde eind 2013 kortstondig de internationale media. Beelden van Syrische vluchtelingen met niets meer dan een tentzeil als bescherming tegen de Bulgaarse winterkou gingen de wereld rond. Hun eerste ervaring met Europa leek plots verdacht veel op wat ze net dachten achter zich gelaten te hebben.

Hun eerste ervaring met Europa leek plots verdacht veel op wat ze net dachten achter zich gelaten te hebben.

De hele wereld kon zien dat Bulgarije er niet in slaagde om de vluchtelingen opvang die naam waardig te bieden. Vandaag oogt het voormalig militair domein nog altijd niet als een vakantiebestemming, maar de situatie is duidelijk verbeterd. De tenten hebben plaats gemaakt voor containerwoningen, de wegen werden verhard. Een deel van de oude kazernes is met de steun van Europa gerenoveerd.

Directeur Marko Petrov wil graag laten zien dat er vorderingen gemaakt zijn. Hij toont de nieuwe eetzaal en keuken. Alles draagt het blauw-gele EU-label. Ook de waszaal blinkt als nieuw. Pas geïnstalleerd, met steun van een Nederlandse ngo. ‘Nu heeft Harmali zo’n 2000 inwoners, 1600 daarvan zijn Syriërs, de rest komt uit Afghanistan en Iran. Dat is veel, we zitten aan onze limit, al zijn er plannen om Harmanli uit te breiden. We zijn voorbereid deze keer.’

Half ingestorte plafonds in de toiletten, isolatiemateriaal dat los hangt, vochtige kamers met schimmelplekken,…

© Toon Lambrechts

In een van de kamers van de kazerne woont Gemile Hame samen met zijn vrouw en zijn twee kinderen. Hij deelt de kamer met zijn vriend die evenzeer met zijn gezin op de vlucht is. ‘Dit is mijn huis, daar het zijne’, lacht Gemile en wijst naar twee kubussen van lakens en balken in de toch al niet te grote ruimte. Gemile, afkomstig uit Hasaka, zit al vijf maanden in Harmanli. Ook hij heeft geen enkele intentie om in Bulgarije te blijven. ‘Ik ben Syrië ontvlucht om mijn kinderen een beter leven te geven. Bulgarije is een arm land, het heeft zijn eigen inwoners nauwelijks iets te bieden.’ Een uitspraak die twee Bulgaarse stafleden meteen enthousiast knikkend beamen.

‘Ik ben Syrië ontvlucht om mijn kinderen een beter leven te geven. Bulgarije is een arm land, het heeft zijn eigen inwoners nauwelijks iets te bieden.’

Gemile is net als vele andere door de bossen van Strandzha gewandeld, en reisde meteen door naar Servië. Maar de Servische grenspolitie pakte hem op en leverde hem weer uit aan hun Bulgaarse collega’s. Gemile werd opgesloten in het detentiecentrum van Bustmansi vlakbij de luchthaven van Sofia. Later werd hij met zijn gezin herenigd, nu wacht hij op papieren.

Als hij klaar is met zijn verhaal neemt hij me mee naar buiten en leidt me rond langs de andere kant van Harmanli. Half ingestorte plafonds in de toiletten, isolatiemateriaal dat los hangt, vochtige kamers met schimmelplekken…

Er zal nog veel Europese steun nodig zijn voordat Harmanli echt degelijke opvang kan bieden. In een van de lokalen volgt een dertigtal mensen Engelse les. Een initiatief van de vluchtelingen zelf, aldus Gemali. In een kamer op dezelfde gang woont een bevriend gezin. Hun gehandicapte zoon is erg enthousiast als hij merkt dat er bezoek is. Als ik aan de vader vraag hoe ze met een kind dat moeilijk kan wandelen de grens zijn over geraakt, antwoordt hij dat hij zijn zoon de hele weg gedragen heeft.

Slechte voorbereiding of slechte wil?

‘De overheid was niet klaar voor de toestroom van 2013 omdat ze zich niet heeft voorbereid.’

Geen enkele migrant overweegt het zelfs nog maar om in Bulgarije te blijven. Het land lijkt in de verste verste niet op het beeld dat de rest van de wereld over Europa heeft. Maar Bulgarije is wel degelijk een EU-lidstaat, en dus geldt de Dublin-conventie die bepaalt dat een vluchteling asiel dient aan te vragen in het eerste land van aankomst. Wie er dus niet in slaagt om onopgemerkt door Bulgarije richting Servië te glippen en gearresteerd wordt door de grenspolitie, moet er een aanvraag indienen en zit vast, althans voor een tijdje.

Want heel de procedure verloopt bijzonder langzaam en stroef, met grote juridische leemtes. Net als bij de materiële opvang  is het systeem niet opgewassen tegen de recente toeloop. Dat had anders gekund, zegt Borislav Dimitrov.

‘De overheid was niet klaar voor de toestroom van 2013 omdat ze zich niet voorbereid heeft. De informatie dat dit zou gebeuren was voorhanden. Iedereen weet wat er zich afspeelt in Syrië en Irak, een conflict dat voor Bulgarije helemaal niet zo veraf ligt.’ Dimitrov maakt deel uit van Friends of the Refugees, een platform dat opkomt voor de rechten van vluchtelingen in Bulgarije. Het waren de beelden van Syriërs verdwaald in de bossen van Strandzha en de situatie in het kamp in Harmanli die hen tot actie aanzetten.

Terug naar Turkije

De grens dichtgooien, dat is het antwoord  van de Bulgaarse overheid op de aanzwellende vluchtelingenstroom. Naar Grieks voorbeeld werd begonnen met de bouw van een hek aan de grens met Turkije. Verder werd er een indrukwekkende politiemacht ontplooid aan de Bulgaars-Turkse grens, die vorige maand vervangen werd door het leger.

‘Een hek heeft niet gewerkt in Griekenland, waarom zou het dan wel werken voor Bulgarije?’

Al dat machtsvertoon heeft maar bijzonder weinig resultaat. Het aantal asielaanvragen in 2014 verschilt nauwelijks van het cijfer van het jaar ervoor. ‘Een hek heeft niet gewerkt in Griekenland, waarom zou het dan wel werken voor Bulgarije?’, zegt Borislav Dimitrov.  ‘Er ligt een plan klaar om 90 km hekwerk bij te bouwen aan een kostprijs van 90 miljoen leva (ongeveer 45 miljoen euro, nvdr).

Voor een land met een beperkt budget zoals Bulgarije is het een schande om geld te verkwisten aan een zogezegde oplossing die zijn ineffectiviteit elders al bewezen heeft. Maar niemand praat erover. Het enige resultaat zal zijn dat de overtocht gevaarlijker wordt. Mensen zullen de oversteek op meer afgelegen plekken maken, of misschien wel via de Zwarte Zee.’

© Toon Lambrechts

Niet zozeer het hek, maar het geweld aan de grens schrikt mensen af. Veel migranten getuigen hoe ze geslagen en mishandeld werden door de Bulgaarse politie, zowel aan de grens als elders in Bulgarije. De  agenten schromen zich niet geld, telefoons en andere waardevolle bezittingen te stelen. Bovendien drijft de grenspolitie mensen terug naar Turks grondgebied na een arrestatie aan de Bulgaarse kant van de grens. Deze praktijk, de zogenoemde “push-backs” , zijn illegaal, zowel onder internationaal als onder Europees recht.

Niet zozeer het hek, maar het geweld aan de grens schrikt mensen af.

‘We horen veel verhalen over push-backs. Wat zou ook anders het nut zijn van zoveel politie aan de grens? Wat zouden ze daar moeten doen? De overheid ontkent dat er push-backs gebeuren. Ze stelt dat ze enkel wil dat vluchtelingen gebruik maken van de reguliere grensovergangen. Dat is onzin natuurlijk. Zonder papieren geraak je niet voorbij de Turkse grensposten, en ook in de ambassade kan je niet terecht als vluchteling.’

Zelf traditie van migratie

Het is een ongemakkelijke situatie. De vluchtelingen willen helemaal niet in Bulgarije blijven, maar zien zich verplicht door de Dublin-conventie. Tegelijk is de Bulgaarse overheid er niet happig op om de migranten op te vangen. Een integratiebeleid, of ook maar enig plan om mensen te ondersteunen nadat ze hun statuut als asielzoeker gekregen hebben, ontbreekt volledig. Dat is problematisch, en maakt het voor mensen nog moeilijker om iets van toekomst te zien in Bulgarije.

Maar heeft het zin te investeren in een integratiebeleid als iedereen zo snel mogelijk weg wil uit Bulgarije? ‘Er zijn hier natuurlijk maar weinig mogelijkheden om een nieuw leven op te bouwen, dat is waar. Maar als er wat meer moeite gedaan zou worden om vluchtelingen te integreren zouden er zeker mensen zijn die willen blijven. Sommige mensen zijn het reizen moe.’

Het is niet alleen een gebrek aan ervaring bij de overheid, de wil is er gewoonweg niet, aldus Dimitrov. ‘Het komt de overheid goed uit dat niemand wil blijven, dus maken ze absoluut geen prioriteit van integratie. Maar het is evenzeer een tegenreactie van onze overheid tegen het uitblijven van Europese solidariteit.’

De enige criminaliteitsstatistiek die de hoogte ingaat, is die van geweld tegen migranten.

Niet alle Bulgaren zijn even gelukkig met de migratiegolf van de laatste twee jaren. De politiek haalt harde woorden boven. Parlementsleden van Ataka, een van de twee nationalistische partijen, hebben het over “terroristen” en “criminelen”, die enkel hier zijn om de schaarse Bulgaarse jobs in te pikken. Maar de enige criminaliteitsstatistiek die de hoogte ingaat, is die van geweld tegen migranten. Zeker in 2013, maar ook later.

© Toon Lambrechts

‘De staat, en ook de media, houden er een hard discours op na als het gaat om vluchtelingen. De Syriërs worden gezien als de enige echte vluchtelingen. De rest, en zeker de Afrikanen, zijn slechts economische migranten zonder recht op asiel. Migratie is nieuw voor Bulgarije, dus vormen mensen hun mening op basis van de informatie die de staat en de media hen aanreikt. In dat klimaat is het niet verwonderlijk dat dergelijke haatmisdrijven gebeuren.’

Toch verandert er iets in de manier waarop er over migratie bericht wordt, mede dankzij campagnes van Friends of the Refugees en het VN-Vluchtelingenagentschap (UNHRC) die teruggrijpen naar de ervaring van migratie van de Bulgaren zelf. Iedere familie heeft wel iemand die zelf ergens in West-Europa als migrant leeft. ‘Als David Cameron de Bulgaarse migranten in Groot-Brittannië profiteurs noemt, zijn we diep beledigd. Maar nu we ons in de Britse positie bevinden reageren we precies hetzelfde tegen de vluchtelingen. Toch is Bulgarije geen ongastvrij land, we hebben zelf een traditie van migratie. De steun waarop ons initiatief Friends of the Refugees kan rekenen, heeft iedereen verrast.’

Deze reportage kwam tot stand met de steun van het Fonds Pascal Decroos.