Oekraïense boeren moeten wijken voor Europees kapitaal en geopolitieke belangen

© Hans Wetzels​

Er raast een ongenadige winter over het Oekraïense platteland. Het is er koud, wit en eindeloos. De oude Ljudmila Vdovichenko schenkt thee in en pakt een blauwgele tas vol met documenten, handgeschreven notities en enquêteformulieren uit de kast. Een rij gouden tanden blinkt in haar mond als ze spreekt. Op tafel staat een vaas met een eenzame zonnebloem. De kristallen glazen in de netjes opgepoetste houten servieskast rinkelen onheilspellend als er alweer een konvooi vrachtwagens vlak langs haar huis dendert.

Sinds plofkippenproducten MHP hier enkele jaren geleden neerstreek, heeft ze geen moment rust meer gekend, vertelt de boerin. Ze wijst op een grote scheur in het plafond: ‘De wegen en huizen hier zijn helemaal niet berekend op zoveel zwaar verkeer. Hele dagen en nachten gaat dit zo door. Trucks met slachtkippen, bouwmaterialen en veevoer rijden af en aan. Nooit houdt het op.’

Oligarch

We zitten aan tafel in een gezellige huiskamer in het kleine dorpje Oljaniza in de oblast Vinnyzja. De regio is het kloppende landbouwhart van Oekraïne – een dikke vijf uur rijden onder Kiev. Oekraïne is legendarisch vanwege de vruchtbare, humusrijke zwarte aarde die de landbouwproductie er extreem productief maakt. Er wordt veel graan geproduceerd, zonnebloemen, maar ook eieren en allerlei soorten vlees.

MHP is de grootste plofkippenproducent van Europa en heeft de volledige productieketen geïntegreerd om zo extreem efficiënt kippen te kunnen kweken.

Myronivsky Hliboproduct (MHP) uit Vinnyzja is de absolute marktleider in de pluimveesector. Eigenaar is de oligarch Yuri Kosyuk – één van de rijkste mannen van Oekraïne met een geschat vermogen van ruim anderhalf miljard dollar. MHP is de grootste plofkippenproducent van Europa en heeft de volledige productieketen geïntegreerd om zo extreem efficiënt kippen te kunnen kweken.

Het bedrijf slacht zijn eigen kippen, verwerkt het vlees zelf, heeft een eigen supermarktketen, een eigen veevoerfabriek, verbouwt zijn eigen maïs, tarwe en zonnebloemen op in totaal 370.000 hectare gepachte landbouwgrond. MHP bezit een eigen buslijn om werknemers te vervoeren, huurt een beveiligingsbedrijf in om zijn bezittingen te beschermen, beschikt over een eigen crematorium om na de slacht de overgebleven kippenbotten te verbranden en bouwt een biogasinstallatie om de tienduizenden tonnen kippenmest te kunnen wegwerken.

De kern van het bedrijf zijn de tientallen kippenfarms in Vinnyzja. In lange, witgeverfde gebouwen houdt MHP anderhalf miljoen kippen per productiefaciliteit. In totaal liggen er twaalf van zulke productiefarms verspreid door heel Vinnyzja. Dat aantal moet de komende jaren verdubbelen nu MHP door versoepeling van Europees-Oekraïense handelsafspraken meer kan gaan uitvoeren naar de EU.

© Hans Wetzels​

De kwekerijen worden omringd door hoge hekken. Bewakers in legeruniformen lopen in de rondte. Pottenkijkers zijn overduidelijk niet gewenst. De hele operatie draait vierentwintig uur per dag, zeven dagen per week zonder stoppen door, zegt Ljudmila Vdovichenko met tranen in haar ogen. Het dertienhonderd inwoners tellende dorp Oljaniza is sinds de bouw begon volledig ingesloten door kippenkwekerijen.

Vdochichenko legt een dik onderzoeksrapport op tafel. Uit onderzoek van de gemeenteraad is eind 2016 gebleken dat 46 huizen langs de door MHP gebruikte transportroutes inmiddels zwaar beschadigd zijn. ‘Volgens MHP komt dat door de slechte constructie van de huizen zelf’, werpt ze haar handen ten hemel. ‘Maar alle gebouwen hier zijn begin vorige eeuw gebouwd en dus nooit berekend op veel zwaar verkeer. Meneer Kosyuk zit nu ergens in Frankrijk champagne te drinken. Terwijl wij blijven zitten met beschadigde huizen, verkeersoverlast en stank.’

Productiezone

De volle omvang van de industriële kippenproductie in Vinnyzja wordt de volgende ochtend zichtbaar als we in een rood busje door de regio rondrijden. De lucht zit vol fijnsneeuw die met het wit op de akkers samensmelt tot een ondoordringbare deken. In de verte zijn op een heuveltop de contouren van hijskranen te zien. De akkers aan weerszijden van de weg worden bijna allemaal gepacht en bewerkt door de graan verbouwende dochteronderneming van MHP: Zernoprodukt MHP.

Een misselijkmakende geur van verbrand kippenvlees komt ons tegemoet vanuit het crematorium van MHP.

De weg waarover we rijden, is aangelegd door MHP. Verderop ligt een enorm slachthuis, daarnaast het regionale MHP-hoofdkantoor achter een façade van blauw glas. Om een confrontatie met beveiligingsmensen te vermijden, kunnen we beter niet te lang stil blijven staan om foto’s te maken, vertellen de activisten van de Oekraïense ngo EcoAction waarmee ik op pad ben. Een misselijkmakende geur van verbrand kippenvlees komt ons tegemoet vanuit het crematorium van MHP.

Heel Vinnyzja is geleidelijk aan veranderd in een gigantische kippenfabriek. Alles staat met elkaar in verbinding. Op plaatsnaambordjes, onder de Oekraïense vlag: het bedrijfslogo van MHP. MHP bouwt kinderspeeltuinen, zet bushokjes neer en legt wegen aan. Vinnyzja is MHP-land geworden. Lokale autoriteiten zijn afhankelijk van het kapitaal van MHP (officieel is het bedrijf gevestigd in belastingparadijs Cyprus). Maar Kosyuk betaalt boeren in Vinnyzja flinke sommen geld voor hun grond en kan dus op veel bijval rekenen.

Onrust

Nu de negatieve consequenties van de grootschalige kippenproductie komen bovendrijven, neemt ook de onrust toe. Want MHP wil groeien. Sinds in 2014 een nieuwe (en pro-Europese regering) besloot om na aanhoudende en gewelddadige protesten alsnog een veelbesproken associatieakkoord met de Europese Unie te ondertekenen, lonkt de Europese markt.

In het handelsdeel van het verdrag ligt de nadruk op het wegnemen van douanetarieven en de harmonisering van wetten en normen om de onderlinge handel te vergemakkelijken. Tot nog toe was de Europese export van MHP relatief bescheiden. Het bedrijf exporteerde vooral naar het Midden-Oosten en Rusland – juist vanwege die Europese importtarieven en hoge eisen op het gebied van duurzaamheid en dierenwelzijn.

© Hans Wetzels​

Nu de kansen van MHP op de Europese markt dankzij de handelsdeal verveelvoudigen, heeft het kippenbedrijf een verwerkingsfabriek geopend in het Nederlandse Veenendaal en interesse getoond om de grote Franse kippenvleesproducent Doux Group over te nemen.

Om de uitbreidingsplannen te financieren, heeft Kosyuk zijn bedrijf in 2008 naar de Londense aandelenbeurs gebracht. In de jaren daarna ontvangt hij enkele miljoenenleningen van de European Bank for Reconstruction and Development (EBRD). De inwoners van Vinnyzja voelen zich echter genegeerd door de kippenkoning – die zich de hele regio toe lijkt te eigenen. Als MHP zijn uitbreidingswerkzaamheden begint komen omwonenden in verzet. Er worden wegblokkades opgeworpen en er zijn straatprotesten.

Ljudmila Vdovichenko zet haar leesbril op en neemt een pak handgeschreven klachten uit haar blauwgele tas. Naast verkeersoverlast klagen dorpelingen vooral over stank en een dalende grondwaterstand. Oljaniza heeft geen waterleiding en de inwoners zijn afhankelijk van een “aquifer” (een waterhoudende laag) onder het dorp voor hun drinkwater, om de was te doen en hun appelbomen te bevloeien.

Onafhankelijke milieuexperts constateren een toename van voor intensieve veehouderij kenmerkende stoffen als nitraat en ammoniak in de bronnen van de dorpelingen.

Maar sinds MHP actief is in Vinnyzja, constateren ze een geleidelijke daling van de waterstand. Daarnaast vrezen ze dat de mest die MHP opslaat op betonnen platen door regenwater en smeltende sneeuw alsnog in de bodem terechtkomt. Hun vrees wordt gestaafd door onafhankelijke milieuexperts die een toename van voor intensieve veehouderij kenmerkende stoffen als nitraat en ammoniak in de bronnen van de dorpelingen constateren.

Maar hard bewijs voor watervervuiling door MHP is er niet: het bedrijf staat geen watermetingen toe op door hen gepacht land. Tegelijkertijd heeft MHP de lokale politiek zodanig in zijn zak dat klachten niet meer serieus genomen worden, zegt Vdovichenko: ‘Toen wij uit protest tegen de uitbreidingsplannen van MHP drie dagen lang de wegen blokkeerden, zijn dorpspolitici niet eens komen luisteren naar ons. Dat is hoe serieus ze hun inwoners nemen.’

Exporteren

In totaal beschikt Oekraïne over 30 miljoen hectare vruchtbare grond en heeft daarmee het grootste landbouwareaal van Europa. Het land is de derde wereldwijde exporteur van graan en de vijfde van tarwe. De voedselorganisatie (FAO) en de economische tak (OECD) van de Verenigde Naties voorspellen dat vruchtbare en uitgestrekt ex-Sovjetlanden als Oekraïne, Kazachstan, maar ook Rusland, de komende decennia een belangrijke rol zullen gaan spelen om de wereld te voeden.

Landbouwinvesteerders ruiken dan ook geld. Mondiale graanhandelshuizen Cargill en Bunge hebben miljoenen dollars geïnvesteerd in hun Oekraïense productiecapaciteiten, chemiemultinational Monsanto zinspeelt op een toename van grootschalige exportlandbouw in Oekraïne. Zelfs de Chinese regering zit achter de vruchtbare grond aan en sloot medio 2017 een exportovereenkomst met de Oekraïense autoriteiten.

Ook de Europese Unie wil het economisch failliete en door en door corrupte Oekraïne vooruithelpen, benadrukt Hoge vertegenwoordiger voor Europees buitenlandbeleid Federica Mogherini op een zonnige maandagochtend in Kiev. De Italiaanse politica is namens de Europese Commissie op bezoek in Oekraïne om de voortgang van de in het associatieakkoord afgesproken hervormingen te monitoren.

© Hans Wetzels​

In totaal heeft het Oekraïense parlement er binnen een jaar met Europese steun 57 hervormingswetten doorheen gejaagd. Op haar beurt kondigt Mogherini namens de EU een nieuw microfinancieringsprogramma aan. De Europese sterrenvlag en de Oekraïense geelblauwe tweekleur hangen broederlijk naast elkaar. Aan de muur in de persruimte van het regeringsgebouw prijkt een schilderij van een horde wilde kozakken die op paarden over een steppe stormen.

Europa zit niet te wachten op een instabiele Oekraïne aan haar oostgrens en zet daarom alle zeilen bij om ‘het volle economische potentieel’ van Oekraïne te ontsluiten in dienst van alle ‘gewone Oekraïners’, benadrukt Mogherini voor ze omringd door beveiligers en diplomaten weer verdwijnt in de brede gangen van het Oekraïense regeringsgebouw.

Verhogen

In de aanloop naar de inwerkingtreding van het verdrag in september 2017 begon Europa al met het verruimen van de markttoegang van Oekraïense landbouwproducten. In 2016 mocht het land in totaal zestienduizend ton kippenvlees naar de EU exporteren. Dat quotum werd binnen drie maanden volledig opgebruikt door bedrijf MHP alleen. Daarna stemde de Europese Raad op verzoek van de Oekraïense overheid in met een tijdelijke verhoging van het kippenquotum.

Europese boeren vragen zich af of ze wel kunnen concurreren met industriële landbouwondernemingen als MHP.

Europese boeren vragen zich echter af of ze wel kunnen concurreren met industriële landbouwondernemingen als MHP. Ondanks alle wettelijke hervormingen in Oekraïne bestaan er nog veel vraagtekens bij naleving van de wetten. Zo gaan de afspraken over hygiëne of dierenwelzijn in het Europees-Oekraïense associatieverdrag niet verder dan de vrijblijvende belofte om te zullen streven naar gezamenlijke standaarden.

Hoewel MHP benadrukt zichzelf aan de strengste normen te onderwerpen, hoeft het bedrijf zich niet druk te maken over eventuele controles, vertelt juriste Hanna Tereshko van dierenrechtenorganisatie Open Cages: ‘Er bestaan in Oekraïne verscheidene instanties die kijken naar ziekteverspreiding in de veeteelt. Maar de overheid heeft bijvoorbeeld geen functionarissen in dienst om naleving van dierenwelzijnsafspraken af te dwingen. Sinds 2014 ligt er zelfs een moratorium op het doen van bedrijfsinspecties. Dat is bedoeld om de willekeur van corrupte overheden tegen te gaan. In de praktijk betekent het echter dat er alleen nog bedrijfsinspecties uitgevoerd kunnen worden bij concrete vermoedens van misstanden. Tegen de tijd dat de overheid daar toestemming voor verleent, heeft zo’n bedrijf allang zijn eigen stoep schoongeveegd.’

© Hans Wetzels​

Afnemer

Toch is landbouwontwikkeling wél heel belangrijk in achtergebleven plattelandsgebieden als Vinnyzja, vertelt Volodymir Sukhopara. We zitten in een theetentje annex dorpssupermarkt in het dorpje Chetverynivska. Een winkelbediende met gitzwart haar dient twee koppen hete citroenthee op. Aan de wand hangt een groot orthodox Christusschilderij. Buiten rijdt een bewakingsauto van MHP langs.

Sukhopara runt een boerencoöperatie die maïs en zonnebloemen teelt op honderd hectare landbouwland. Hij is nog bezig met het bij elkaar scharrelen van alle documenten omtrent landeigendom die hij nodig heeft om officieel op de markt te mogen verkopen, vertelt hij. Als dat rond is, wil hij graan gaan verbouwen voor MHP: ‘Het slechte functioneren van de corrupte lokale overheid is een groter probleem voor ons dan de macht van MHP. Zij betalen eerlijke prijzen aan boeren en toont zich een stabiele afnemer. Voor ons zijn dat kansen. MHP is eerder een ketenpartner dan een vijand of concurrent.’

Sukhopara is een pragmatisch man. Toch maakt ook hij zich zorgen over de macht die MHP inmiddels heeft weten te verwerven. Twee jaar eerder raakten de inwoners van Chetverynivska in conflict met het bedrijf over de bouw van twee nieuwe kippenfabrieken – pal naast het dorp. Door gezamenlijke actie konden de dorpsbewoners de bouwplannen tegenhouden. MHP bood haar excuses aan en verplaatste de kippenfabrieken naar minder overlastgevende locaties.

De ketenalliantie tussen boeren en MHP blijkt dan ook wat fragieler als er tegenovergestelde belangen zijn, geeft Sukhopara toe: ‘Uiteindelijk meende een meerderheid van de inwoners van Chetverynivska vooral voordeel te hebben van de aanwezigheid van MHP. Honderddertig van hen hebben er nu een vaste baan. Ook dat is democratie. Zolang MHP rekening houdt met de belangen van het dorp zijn ze hier van harte welkom.’

Konvooi

De hamvraag is echter in hoeverre MHP van plan is in zijn expansiedrang rekening te houden met de boeren in de streek. Op verschillende akkers in Vinnyzja staan bouwketen, vrachtwagens en hijskranen klaar om aan de slag te gaan. Volgens dorpsbewoners vaak nog voordat zijzelf hun mening hebben kunnen geven. Na afronding van het gigantische bouwproject moet MHP in Vinnyzja zijn doorgegroeid van de huidige twaalf naar vierentwintig productielocaties.

Om de voederproductie gelijke tred te laten houden, wil MHP ook nog eens honderdduizend hectare landouwland meer pachten.

‘Officieel moeten sproeivliegtuigen een bufferzone van een paar honderd meter aanhouden. Maar daar houdt niemand zich aan. Mijn kinderen worden daar ziek van.’

Oksana Bazyliuk kijkt vanaf de heuvel waarop haar huis ligt uit over de met sneeuw bedekte zwarte aarde. Het is nacht. In de verte kleurt het felle licht van het slachthuis en de cementfabriek de lucht in vreemde tinten oranje en groen. Alle landbouwland in de wijde omtrek wordt inmiddels gebruikt door of voor MHP, wijst Bazyliuk om zich heen. Vinnyzja is veranderd in een grote industriële kippenproductiezone, zegt ze verbouwereerd: ‘Naast mijn huis sproeien de graanboeren pesticides met een vliegtuig. Mijn kinderen worden daar ziek van. Officieel moeten ze een bufferzone van een paar honderd meter aanhouden. Maar daar houdt niemand zich aan.’

Een konvooi kippentrucks dendert langs over een landweg verderop. Bazyliuk verzet zich al jaren tegen de uitbreidingsplannen van MHP. De hele avond heeft een politiewagen voor haar huis gepost om in de gaten houden met wie ze spreekt, vertelt ze. Bazyliuk heeft dan ook niet zoveel vertrouwen in de economische ontwikkeling die MHP zou moeten brengen in Vinnyzja.

Het bedrijf is volgens haar te machtig geworden en sleept zo de hele regio mee. Ze wijst naar de smalle modderweg naast haar huis: ‘Ik kan niet bewijzen of MHP dat gif sproeit of dat het gewoon graan is voor de lokale bakkerij. Maar toen ik naar het gemeentehuis ging om dat uit te zoeken werd me simpelweg verteld dat mijn huis op de verkeerde plek stond. Lokale politici geven niks meer om inwoners. Ze luisteren alleen naar geld en het meeste geld is afkomstig van MHP.’

Mede mogelijk gemaakt door het Postcode Loterij Fonds van Free Press Unlimited