Zijn Oekraïne en Rusland op weg naar een grootschalige oorlog?
Rusland beschuldigt Oekraïne van het beramen van terreuraanslagen in de Krim en beweert dat twee Russische militairen werden gedood. Oekraïne ontkent. De spanning tussen Oekraïne en Rusland is tastbaar in de straten van Odessa en Donetsk, stelde MO* journalist Pieter Stockmans terplaatse vast.
Het conflict tussen Rusland en Oekraïne is nog geen bevroren conflict. Op elk moment kan het ontaarden in een grootschalige oorlog. Dat lijkt nu bevestigd te worden met de grensincidenten bij de Krim, maar het kan evengoed weer overwaaien. Hoe dan ook zullen bestaande posities verharden, en is vrede verder weg dan ooit. Een eerste verslag van een bezoek aan het extreem gespannen terrein.
Wat is er gebeurd?
De Russische geheime dienst (FSB) liet in een persbericht weten dat ze verschillende “terroristische aanslagen” heeft verijdeld op de Krim; dat ze in de nacht van 6 op 7 augustus agenten van de Oekraïense geheime dienst ontdekte aan de grens met de Krim; dat een agent van de FSB en een Russische soldaat om het leven zijn gekomen in gevechten; dat in de buurt bommen, munitie en mijnen in de buurt werden gevonden; dat “twee groepen terroristen” verhinderd werden om de grens met de Krim over te steken.
De Krim is het schiereiland dat Rusland annexeerde tijdens de Oekraïense opstand van 2014 waarbij president Janoekovitsj werd afgezet. De Russische president Poetin veroordeelde die machtsovername als een staatsgreep en erkende de nieuwe Oekraïense regering niet.
Wederzijdse beschuldigingen
Poetin beschuldigt agenten van de Oekraïense geheime dienst de Krim te destabiliseren in de aanloop naar de Russische verkiezingen van september. “Buitenlandse vijanden” proberen de stemming te verstoren, zei hij. Het effect kan zijn dat de inwoners van de Krim zich van buitenaf aangevallen voelen en zich in de verkiezingen steviger achter Poetin en Rusland scharen.
Op sociale media verschenen foto’s en video’s van tientallen pantservoertuigen op de snelwegen in de Krim, op weg naar de de facto grens met Oekraïne.
Oekraïne ontkende onmiddellijk dat er gevechten hadden plaatsgevonden. Het beschuldigt Rusland ervan de aanslagen in scène te hebben gezet als reden voor een bredere oorlog en een invasie van nog meer Oekraïens grondgebied. Poetin heeft zelf al gezegd dat hij maatregelen zou nemen om de veiligheid op de Krim te verzekeren. Op sociale media verschenen foto’s en video’s van tientallen pantservoertuigen op de snelwegen in de Krim, op weg naar de de facto grens met Oekraïne.
De vrees dat Rusland meer Oekraïens grondgebied wil innemen, is wijdverspreid in Zuidoost-Oekraïne. De stad Odessa ligt vlakbij de Krim. Gouverneur van Odessa en ex-president van Georgië Mikheil Saakasjvili zei tegen MO*: ‘Hoe kan Europa dit grote kruitvat aan zijn eigen grenzen verwaarlozen? Odessa had de laatste jaren verschillende keren kunnen ontploffen en dat kan nog altijd gebeuren. Wil de EU dat Rusland nog dichter komt op de zuidelijke flank van Oekraïne, helemaal tot aan de grens met de EU?’
De Krim, ten westen Odessa, ten oosten Donetsk
(Google)
De Russische claim van Oekraïense “terreurdaden” is wereldnieuws. Als het waar is, zou dit de grootste schending van de Minsk-vredesakkoorden sinds begin 2015 zijn. Die akkoorden werden eerder al op grote schaal geschonden, maar dat werd nooit wereldnieuws. Vorige maand namen Oekraïense troepen ontmijners van de zelfverklaarde pro-Russische Volksrepubliek Donetsk gevangen bij Shyrokyne na een Oekraïens bombardement. Er vielen twee doden en acht gewonden, en ontmijners werden krijgsgevangen genomen door Oekraïense troepen.
Het verhaal en de werkelijkheid
Journalisten in Oekraïne lieten ons weten dat hun Russische collega’s niet massaal naar de Krim reizen, maar dat ze gewoon thuis zijn.
Poetin sprak zoals gewoonlijk stoere taal, dat hij dit niet zou laten passeren. Maar heeft het incident wel echt plaatsgevonden? De Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE), die langs de grens tussen Oekraïne en de afgescheiden gebieden patrouilleert, heeft geen weet van incidenten op de bewuste data.
Wel dat grensbewakers alerter dan anders waren, dat ze machinegeweren in de aanslag hielden en het gebied met verrekijkers afzochten. Maar de OVSE publiceerde geen verslagen van vuurgevechten. Dat ontkracht dus de Russische claim.
Een element dat erop kan wijzen dat de gebeurtenissen van gisteren niet zullen leiden tot een echte escalatie: journalisten in Oekraïne lieten ons weten dat hun Russische collega’s niet massaal naar de Krim reizen, maar dat ze gewoon thuis zijn. Normaal hebben zij goede informatiebronnen binnen de geheime diensten en als er iets ernstig gebeurd zou zijn, zouden zij al lang naar de Krim zijn afgereisd, is de redenering.
Smeulend conflict laait op
De spanning aan de grensposten is wel voelbaar. Wij reisden enkele weken geleden door de controleposten van de Oekraïense kant naar de Volksrepubliek Donetsk en terug. We spraken er ook met de OVSE over de situatie aan controleposten.
Wat er ook gebeurd is, dit incident zou de vredesgesprekken tussen Oekraïne, Rusland, Duitsland en Frankrijk wel ernstige schade kunnen berokkenen. Mede onder internationale druk van economische sancties had Poetin zijn steun uitgesproken voor een vredesproces in Oost-Oekraïne, maar de onderhandelingen verliepen al zeer moeizaam. Poetin eist verregaande autonomie voor de zelfuitgeroepen volksrepublieken.
Juli 2016 was de dodelijkste maand sinds lange tijd. In totaal stierven in Oost-Oekraïne al 9500 mensen.
Sinds februari 2015 was er een redelijk effectief staakt-het-vuren, maar juli 2016 was de dodelijkste maand sinds lange tijd. In totaal stierven in Oost-Oekraïne al 9500 mensen. International Crisis Group rapporteerde vorige maand nog dat er langs de 500-kilometer lange frontlijn tussen Oekraïne en de pro-Russische, afgescheiden regio’s van Donetsk en Loegansk dagelijks schendingen plaatsvinden van de Minsk-akkoorden.
De nieuwe escalatie bij de Krim komt er na die intensieve gevechten in Oost-Oekraïne. Burgers in de afgescheiden volksrepublieken vrezen nu een open oorlog. Vele mensen zijn al naar de stad Donetsk gevlucht, slechts een kleine minderheid woont nog in de dorpen aan de frontlijn en slaapt in kelders. Wij bezochten vernielde dorpen op 200 meter van de actieve frontlijn. Als de oorlog zich verplaatst naar de stad kan er een humanitaire ramp volgen.
De oorlog die we niet zien
Wij doken ook onder in de interne oorlog die gaat tussen twee tegengestelde politieke modellen voor de toekomst van Oekraïne: Donetsk en Odessa. Maar ook die strijd is in essentie een internationaal conflict.
De afgescheiden pro-Russische volksrepublieken
Naast de Krim, dat geannexeerd werd door Rusland, scheidde ook de zelfverklaarde pro-Russische Volksrepubliek Donetsk zich van Oekraïne af.
Op onze vraag wat de grootste uitdagingen zijn op het vlak van veiligheid in de Volksrepubliek Donetsk antwoordde Eduard Basurin, onderminister van Defensie: ‘Pro-Oekraïense ondergrondse groepen vormen geen groot probleem. Onze inlichtingendiensten kunnen dat aan. Het grootste veiligheidsprobleem is dat burgers nog altijd bedreigd worden door bombardementen van de Oekraïense kant.’
Gezagsdragers van de Volksrepubliek Donetsk zijn open over hun intentie om de autonomie van de regio alvast uit te bouwen zonder te wachten op de uitvoering van de Minsk-vredesakkoorden.
Donetsk richt zich op Rusland. We spraken met Russische vrijwilligers uit Siberië. Andrzej, Andrzej en Don Korleone vechten aan het front in oost-Oekraïne. Ze wijden hun leven aan de “verdediging van de Russische wereld”. Ze vochten ook al in Tsjetsjenië. Hun motivatie lijkt op die van geradicaliseerde moslims die naar Syrië trekken. Vergane wereldrijken in ere herstellen, verontwaardigd door video’s van kinderen die sterven onder vijandige bommen.
De afgescheiden republiek van Donetsk is een aantrekkingspool voor geradicaliseerde westerlingen, verontwaardigd over het buitenlandse beleid van de NAVO en het economische beleid van de EU.
Een officiële Russische soldaat in het leger van “Volksrepubliek Donetsk” vinden, zou onmogelijk zijn. Toch vonden we een Russische majoor, en ook daarvoor waren speciale technieken nodig: we spraken met een Oekraïense journaliste die in 2014, om informatie los te krijgen, drie maanden uitging met de majoor. De majoor spraken we via sociale media. Hij wilde anoniem blijven, maar was open over de inhoud van zijn missie.
De afgescheiden republiek van Donetsk is ook een aantrekkingspool voor geradicaliseerde westerlingen die verontwaardigd zijn over het buitenlandse beleid van de NAVO en het economische beleid van de EU. Zij vinden dat er geen andere uitweg meer is dan de wapens op te nemen tegen de NAVO en de EU. Hun kans vinden ze aan Europa’s enige frontlijn. Hun vijand is dan de pro-NAVO Oekraïense regering.
De provincie Odessa wordt sinds mei 2015 bestuurd door de pro-NAVO Georgische ex-president Mikheil Saakasjvili. We ontmoetten zijn dreamteam van jonge, liberale hervormers die van Odessa het paradepaardje van een op het Westen gericht Oekraïne willen maken.
Yulia Marushevska en Solomiia Bobrovska betoogden in 2014 nog op het Maidanplein in Kiev. Twee jaar na de regimeverandering bekleden ze topposities in het bestuur van Odessa. Hun missie: corruptie bestrijden. Bobrovska is hulpgouverneur, net onder Saakasjvili. Ze toonde het nieuwe provinciegebouw, een transparant loket voor dienstverlening aan burgers waar corruptie en steekpenningen onmogelijk zouden moeten worden.
Marushevska leidt bijvoorbeeld de douane, één van de meest corrupte instituten in één van de grootste havens van Zuidoost-Europa. Met Marushevska bezochten we de haven. Ze sprak net 50 nieuwe personeelsleden toe die hun opleiding van de US Customs and Border Protection hadden afgerond. Achter Marushevska zit een team van Georgische topambtenaren die in de jaren 2000 dezelfde hervormingen doorvoerden in Georgië -overigens met betwijfelbaar succes.
Extreemrechts in Odessa
Is Oekraïne überhaupt in staat tot een militaire herovering van de Krim? Het land heeft er weinig belang bij om het superieure Russische leger uit te dagen. Maar de haat tegen Rusland zit diep, en velen zijn vastberaden om ooit de Krim terug te nemen. Zeker de Oekraïense extreemrechtse groepen.
We konden vaststellen dat zij in Odessa hun invloed op allerlei manieren laten gelden. Elke blijk van bereidheid tot dialoog wordt onmiddellijk weg gezet als Russische infiltratie. En op elke plaats waar pro-Russische invloed zou kunnen binnensluipen in Odessa, zijn zij aanwezig. Sommigen hebben banden met de Oekraïense inlichtingendienst SBU, en gebruiken de dekmantel van patriottisme om criminele activiteiten te bedekken.
We zagen tientallen in militair uniform geklede militanten rechters intimideren in rechtszaken waarbij pro-Rusland betogers berecht werden. We zagen extreemrechtse militanten Poolse senatoren in een hotel blokkeren.
De incidenten bij de Krim zullen de grimmige sfeer in Odessa verharden en de positie van extreemrechtse groepen verder legitimeren. Ze claimen immers de Oekraïense staat te beschermen tegen Russische invloeden, maar plaatsen zich boven de wet.
We zagen tientallen in militair uniform geklede militanten rechters intimideren in rechtszaken waarbij pro-Rusland betogers berecht werden. We spraken Poolse senatoren in het hotel waarin zij door extreemrechtse militanten geblokkeerd werden. De militanten beschuldigden senatoren Jerzy Wcisla en Jan Rulewski van “pro-Russische activiteiten”. De senatoren waren in Odessa waren om te luisteren naar de verzuchtingen van de familieleden van vermoorde pro-Rusland betogers in Odessa.
De volgende dag zagen we die extreemrechtse militanten als een legitieme gesprekspartner in een politiek debat met centrumpartijen. We spraken ook met Pavlo Kyrylenko, de leider van de afdeling van de extreemrechtse, nationalistische partij Svoboda in Odessa. Hij is kandidaat-burgemeester van Odessa.
Militanten van een extreemrechtse groep blokkeren Poolse senatoren in een hotel in Odessa
© Jürgen Augusteyns
We woonden een rechtszaak bij tegen pro-Russische verdachten. Een dag eerder publiceerde de VN net een rapport over het gebrekkige onderzoek, belemmering van de rechtsgang en de partijdigheid van de rechterlijke macht. De zus van één van de hoofdverdachten vertelde dat de openbare aanklager al twee jaar lang amper bewijzen van de aanklacht voorlegt: dat haar broer een geheim agent van de FSB zou zijn. Toch blijft hij in voorarrest. Geen enkele pro-Oekraïense patriot die betrokken was bij ophitsing tijdens rellen, zit in voorarrest. Deze situatie zal nu zeker niet verbeteren.
De pro-Rusland activisten die nog niet gevlucht zijn en hun activiteiten onder een andere dekmantel verderzetten, werden al van dichtbij opgevolgd door de Oekraïense inlichtingendienst SBU. Zij zullen zich nog meer zorgen moeten maken.
De extreemrechtse Oekraïense groep Azov, opgericht als een bataljon aan het front in Mariupol, transformeert dan weer tot een sociale beweging met afdelingen in heel Oekraïne. Ze bieden sociale hulp in arme wijken en patrouilleren als een soort burgermilitie omdat ze de politie niet vertrouwen. Het doet denken aan Gouden Dageraad in Griekenland. Maar kunnen zij terreurdaden plannen in de Krim? Dat valt te betwijfelen.
De reportages uit Oekraïne verschijnen in het septembernummer van MO* en als dossier op MO.be. Ze werden gerealiseerd met de steun van het Fonds Pascal Decroos voor Bijzondere Journalistiek.