​​​​​​​Zijn vredesprotesten in Centraal-Europa echt zo vreedzaam?

‘We zijn het er niet mee eens dat er mensen sterven. We zeggen nee tegen globalisten die ons in het conflict proberen te manoeuvreren’, dondert de Poolse Mirosław Rostkowski van op het podium. Zijn zelfzekere stem galmt over een wei niet ver van het drielandenpunt tussen Polen, Tsjechië en Duitsland, vlakbij het Poolse dorp Porajów.

‘Wij zijn de enigen die de waarheid kennen.’

Rostkowski is een tegenstander van vluchtelingen en van de Europese Unie, en voorstander van samenwerking met Rusland. Hij is blij dat er op 1 mei ‘zoveel onafhankelijk denkende mensen’ uit zes landen naar deze demonstratie voor vrede kwamen. Hij spreekt voor de ongeveer 150 aanwezigen: ‘We zijn niet alleen. Vrije, bewuste, dappere mensen zoals wij vind je overal ter wereld. We moeten ons verenigen in naam van de vrijheid en voor een betere toekomst. We moeten de rest wakker schudden.’

Deze bijeenkomst was het eerste en tot nu toe enige internationale ‘vredesprotest’ waar Tsjechen, Slovaken, Duitsers, Polen en zelfs enkele Oostenrijkers en Serviërs aan deelnamen. De organisatoren van dit internationale ‘vredesprotest’ zijn radicaal-rechtse groepen, waaronder het Duitse Freie Sachsen en het Poolse Kamraci. ‘Wij zijn de enigen die de waarheid kennen en zullen ons niet laten manipuleren door politici. We moeten het heft in eigen hand nemen. We willen geen oorlog!’, luidde de boodschap.

Gelijkaardige leuzen zijn te horen tijdens de zogenaamde vredeprotesten die sinds het begin van de Russische aanval op Oekraïne plaatsvinden in Duitsland, Tsjechië en Slovakije. Die worden zowel vanuit radicaal-rechtse als radicaal-linkse hoek georganiseerd. Op 25 februari kwamen 13.000 mensen opdagen in Berlijn voor een protest georganiseerd door een feministische publiciste, Alice Schwarzer, en een radicaal-linkse politica, Sahra Wagenknecht, die ambities heeft om een nieuwe vredesbeweging op te richten.

Op 5 augustus bracht de beweging Querdenken, die in 2020 protesten tegen de coronalockdowns begon te organiseren, ongeveer 4600 mensen op de been. Die manifestatie stond vooral in het teken van verzet tegen ‘mainstream media die liegen’ en ‘de regering die Duitsland wil ruïneren’. Er traden zangers op met een antivaccin- en antilockdownrepertoire. Aan “vredesprotesten” in Slovakije deden in 2022 enkele duizenden mensen mee. In Tsjechië ging het om enkele honderden.

In Polen trekken mensen dan weer minder de straat op, wegens een sterk anti-Russisch sentiment. Bovendien vinden de meeste Polen nog altijd dat Polen Oekraïne militair moet blijven steunen.

Tsjechen en Duitsers zijn meer verdeeld: volgens onderzoeksbureau Median gaat in Tsjechië 56 % van de respondenten akkoord met de wapenlevering, in Duitsland 47 % en in Slovakije amper 22 %.

Deelnemers aan de zogenaamde vredeprotesten roepen hun regeringen op om de wapenleveringen aan Oekraïne te stoppen. ‘Deze oorlog duurt voort omdat we allemaal wapens sturen’, vindt een Tsjechische zestiger. Hij neemt regelmatig deel aan antiregeringsbetogingen in Praag, georganiseerd door de vorig jaar opgerichte anti-Europese politieke partij PRO (Právo Respekt Odbornost, ofwel Recht Respect Expertise).

Het bezwaar tegen wapenleveringen gaat vaak gepaard met de nadruk op ‘vreedzame onderhandelingen’ met Rusland. Een ouder stel uit Tsjechië vertelt in Porajów dat ze niet begrijpen waarom Oekraïne en Rusland maar niet ‘normaal aan tafel kunnen onderhandelen.’

Pro-vrede of pro-Russisch?

Liever dan over vredesprotesten spreekt onderzoeker Piotr Kocyba over anti-mainstream of zelfs pro-Russische protesten. Kocyba is verbonden aan het Instituut Else Frenkel-Brunswik, dat antidemocratische houdingen, structuren en ambities in het Duitse Saksen bestudeert.

‘De organisatoren van dit soort demonstraties gebruiken de notie van vrede op een cynische manier. Een scenario waarin Oekraïners hun land niet meer verdedigen maar met Rusland gaan praten, kan je toch moeilijk vrede noemen.’

Tijdens de zogenaamde vredesprotesten duiken vaak pro-Russische symbolen en Russische vlaggen op. In Duitsland lag de grote betoging van februari daardoor onder vuur. Ook in Praag liepen demonstranten, onder wie de 31-jarige Jakub Jašek, meermaals rond met Russische symbolen. De politie hield hem tegen omwille van een opgenaaid lapje met het logo van de Russische paramilitaire organisatie Wagner en eentje met de letter Z erop, het symbool op de Russische militaire voertuigen in Oekraïne.

‘Populisten zoals de oprichter van de Tsjechische partij PRO, bouwen politiek kapitaal op de frustratie van mensen die het gevoel hebben dat alles fout gaat.’
Jan Charvát (politicoloog)

In Porajów droeg hij ook een insigne met een beer erop, het symbool van Rusland. Waarom? ‘Ik steun Rusland omdat het tegen nazisme vecht’, vertelde hij. Het geeft aan dat hij gelooft in de Russische propaganda over het “nazistische regime” in Oekraïne, en hij is daarin niet de enige van de deelnemers aan het 1 mei-protest.

De “vredesprotesten” trekken mensen aan die ontevreden zijn. ‘Tijdens de coronapandemie heeft een groot deel van de samenleving het vertrouwen in het systeem in de breedste zin van het woord verloren’, legt Jan Charvát in een radio-interview uit. Hij doet onderzoek naar politiek extremisme aan de Praagse Kareluniversiteit. ‘Die mensen hebben het gevoel dat alles fout gaat. Ze zoeken iemand die een oplossing kan bieden en die hun frustratie, woede en gevoelens van onrechtvaardigheid kan kanaliseren.’

Populisten zoals Jindřich Rajchl, oprichter van de Tsjechische partij PRO, bouwen politiek kapitaal op deze frustratie. Charvát: ‘Rajchl portretteert zichzelf als de stem van het volk. Hij beweert dat hij mensen beschermt tegen corrupte elites. Volgens hem wordt Tsjechië geregeerd door slechte politici die er alles aan doen om buitenlanders te helpen en niet de Tsjechen.’

Daarom benadrukte Rajchl op het einde van de aprilbetoging in Praag dat de demonstranten ‘Tsjechië moeten heroveren’. Duitse radicaal-rechtse groepen en de rechts-populistische partij Alternative für Deutschland (AfD) gebruiken diezelfde nationalistische retoriek.

Een betoging in Berlijn “voor vrede”, op 5 augustus 2023. Een initiatief van Querdenken, dat in 2020 protesten tegen de coronalockdowns organiseerde. | © Marek Kowalczyk

Al in 2014 recycleerden de racistische en islamofobe beweging Pegida daar de slogan ‘Wij zijn het volk’. Die werd het eerst gebruikt tijdens maandagbetogingen tegen de Oost-Duitse regering rond de jaarwisseling van 1989-1990. De demonstranten eisten toen vrije verkiezingen, de afbraak van de Berlijnse muur en de mogelijkheid om naar het buitenland te reizen. Ze wilden zelf beslissen, in plaats van te doen wat de communistische staat hen opdroeg.

‘Dit zijn groepen die de Russische propaganda herhalen, omdat ze belichaamt waar deze mensen tegen zijn, bijvoorbeeld lgbti+-rechten.’
Piotr Kocyba (onderzoeker Instituut Else Frenkel-Brunswik)

Pegida, en later AfD (dat de slogan gebruikte bij de verkiezingen van 2019) hebben de oorspronkelijke betekenis van de leuze verdraaid om zich te profileren als alternatief voor “het dysfunctionele systeem”.

‘Pegida gebruikte een crisis, de verhoogde immigratie van Syriërs naar Duitsland, om een bepaald deel van de samenleving te mobiliseren tegen vluchtelingen en tegen de regering’, zegt Kocyba. ‘De beweging verzette zich tegen alles wat van bovenaf kwam.’

Tijdens latere crises – covid, Oekraïne, inflatie – mobiliseerden verschillende andere groepen grotendeels dezelfde mensen. Jens, een dertiger uit Osnabrück in Nedersaksen, is een van de mensen die elke maand protesteert. Het begon met een protest tegen coronavaccins. ‘We wilden niet gedwongen worden tot vaccinatie. Iedereen zou voor zichzelf moeten beslissen.’ Jens reed duizend kilometer naar Porajów om ‘samen voor vrede en vrijheid te vechten’. Op zijn hoodie zit een speld met het opschrift ‘Frieden schaffen, ohne Waffen!’.

Jens volgt verschillende Telegram-kanalen om op de hoogte te blijven van demonstraties in Duitsland en in het buitenland. Een van deze groepen, Grundrechte Osnabrück, protesteerde in april ook tegen de oorlog. Ze eisten daarbij ‘vredesonderhandelingen met Rusland’.

Geen verenigde beweging

In Duitsland alleen al bestaan er verschillende groepen die ‘in naam van vrede’ handelen, zowel radicaal-links als radicaal-rechts. Ze vinden vlot hun weg naar mensen die in samenzweringsverhalen geloven. ‘Er is geen sprake van een verenigde beweging zoals de vredesbeweging die na de Tweede Wereldoorlog ontstond en zich verzette tegen bewapening van Duitsland en pleitte voor de afschaffing van kernwapens’, legt Kocyba uit.

‘We hebben te maken met een hele reeks groepen die de Russische propaganda herhalen, omdat ze belichaamt waar deze mensen tegen zijn: van lgbti+-rechten tot de zogenaamde liberale wereldbeschouwing.’

Ook Agnieszka Pasieka, die onderzoek voert naar radicaal-rechtse groepen in Polen, Italië en Slovakije, benadrukt dat het gaat om ‘heel diverse mensen met uiteenlopende ideeën over het leven en de wereld’. Maar ze hebben wel ‘een gedeelde visie op een gemeenschap waarin traditionele waarden centraal staan’.

Het Kremlin probeert deze groepen te consolideren tot één antioorlogskoor. Dat blijkt uit documenten die een Europese inlichtingendienst verkreeg en die The Washington Post kon inzien. De documenten getuigen van ontmoetingen tussen Kremlin-ambtenaren en Russische politiek strategen.

Die laatsten kregen duidelijke richtlijnen: anti-oorlogssentiment opbouwen in Europa en de steun voor Oekraïne verzwakken. Het hoofddoel van de operatie moest Duitsland zijn. ‘Deze documenten tonen voor het eerst directe pogingen van het Kremlin om zich te mengen in de Duitse politiek, door te proberen een nieuwe coalitie te creëren tussen Sahra Wagenknecht, radicaal-links en de AfD en door protesten van radicaal-links en –rechts tegen de Duitse regering te steunen. Het doel van de nieuwe politieke formatie zou zijn om een ​​meerderheid te behalen bij verkiezingen op elk niveau in Duitsland en om de AfD te versterken’, besloot The Washington Post.

Internationaal netwerk

Ontstaat er een internationaal netwerk, zoals aangekondigd in Porajów? Kocyba is sceptisch. ‘Laat ons niet vergeten dat het nationalistische element en de bescherming van iemands land een belangrijke rol in dit verhaal spelen. Pegida probeerde internationaal op te treden, maar kon moeilijk overweg met het Poolse radicaal-rechts, dat anti-Duits is.’

Pasieka sluit het idee daarentegen niet uit. ‘De groeiende polarisatie binnen samenlevingen zorgt ervoor dat sommige radicaal-rechtse Polen, Italianen en Slovaken zich meer verbonden voelen met conservatieve moslims dan met liberale, pro-lgbti+, atheïstische buren. De gemeenschap van mensen die ontevreden zijn over het huidige systeem hoeft dus niet per se binnen de naties ontstaan. Het gaat eerder om het delen van dezelfde, conservatieve waarden.’

Dit artikel kwam tot stand met de steun van de Stichting voor Pools-Duitse samenwerking.