‘Waarom blijven? Mijn vrienden zijn weg, ik heb hier niets meer’

© Peter Speetjens

Als gevolg van bijna 50 jaar zoutwinning door het chemische miljardenbedrijf Braskem is een vijfde van de Braziliaanse stad Maceió onbewoonbaar verklaard. Terwijl de bulldozers elke herinnering aan leven uitwissen, woedt een bittere strijd over wat een leven waard is. Elf benadeelden daagden het bedrijf voor een rechtbank in Rotterdam waar Braskem haar Europese hoofdkantoor heeft.

Er is geen mens op straat. Tuinen overwoekeren de huizen die niets van enige waarde meer in zich hebben. Deuren en ramen zijn dichtgemetseld. Bebedouro, een historische wijk in Maceió, hoofdstad van de Braziliaanse deelstaat Alagoas, is een schim van haar vroegere zelf. En binnenkort zelfs dat niet meer.

Elke woning is genummerd. Zodra de golfplaatomheining verschijnt, is het einde nabij. Dan volgen al snel de bulldozers die het terrein van elke herinnering ontdoen. Grote delen van de buurt zijn al een anonieme zandvlakte.

Bebedouro is een van de vijf woonwijken in Maceió die ten dele of geheel onbewoonbaar is verklaard. In 2018 trof een aardbeving de aan de Mundau Lagune gelegen kuststad, waardoor muren en asfalt gingen scheuren.

De Braziliaanse Geologische Dienst (SGB) concludeerde dat de beving het gevolg was van jarenlange steenzoutwinning. In 1943 werd een ondergrondse zoutafzetting ontdekt tijdens een zoektocht naar olie. In 1976 begon de zoutwinning die de grond onder Maceió in een ware gatenkaas veranderde.

Op de muren zijn spuitbusteksten te vinden als “Braskem moordenaar”.

© Peter Speetjens

De prijs van plastic

Inmiddels zijn er 35 mijnschachten die tot een diepte van twee kilometer reiken. Braskem gebruikt de gewonnen pekel voornamelijk om pvc te produceren.

Het chemisch bedrijf is de grootste plasticproducent in Noord- en Zuid-Amerika. Met zo’n 8600 werknemers en een Europees hoofdkantoor in Rotterdam, boekte het bedrijf vorig jaar een omzet van 17,2 miljard euro. Braskem exporteert plastic naar meer dan 100 landen wereldwijd.

Naast billboards met propagandaleuzen van Braskem staan er spuitbusteksten op de muren zoals ‘Braskem moordenaar’.

‘De zoutwinning in Maceió gebeurde altijd met de best mogelijke technieken, met de vereiste vergunningen, en werd overzien door de verantwoordelijke publieke organen’, zegt Nicolas Tamasauskas, een pr-consultant werkzaam voor Braskem. ‘Braskem stopte de zoutwinning in 2019 en kwam met een sluitingsplan.’

Maar in 2010 al verschenen de eerste wetenschappelijke publicaties die voorspelden dat de zoutwinning tot aardbevingen en verzakking zou leiden.

Vorig jaar december vond opnieuw een aardbeving plaats met als gevolg dat de bodem in de wijk Mutange in 24 uur met 11 centimeter zakte. Met het oog op instortingsgevaar riep de gemeente de noodtoestand uit. De wijk is inmiddels met de grond gelijk gemaakt.

Sinds 2018 zijn meer dan 14.000 woningen en gebouwen, waaronder kerken, scholen en bedrijven, onbewoonbaar verklaard. Zo’n 60.000 mensen moesten hun heil elders zoeken. Ondertussen woedt in de verlaten straten een heuse propagandaoorlog.

Enerzijds zijn er de billboards met leuzen als ‘Braskem werkt [hier] aan het sluiten en vullen van de zoutputten’. Anderzijds staan er de spuitbusteksten op de muren, zoals ‘Gerechtigheid’, ‘Braskem Moordenaar’ en ‘Hier woonden kunst, blijdschap, droefheid en ramp’.

Eiland

Soms is het verschil tussen veilig en onveilig, bewoonbaar en onbewoonbaar, blijven en vertrekken maar een straatlengte breed. Degenen aan de goede kant van de streep, zij die mochten blijven, zijn daar niet per definitie blij mee.

Valdimir Alves woont in Flexais, een arme buurt grenzend aan Bebedouro met een mooi uitzicht over de lagune. Hoewel de aardschokken ook hier schade veroorzaakten, werd de wijk veilig verklaard. Alves wil weg. ‘Relokalisering ja, revitalisering nee’ staat er op de muur van zijn huis.

‘Wat moet ik hier nog?’, aldus de vijftiger. ‘Flexais is volledig afhankelijk van Bebedouro. Daar waren de winkels. Daar was er werk. Nu is Flexais als een eiland. Het is volledig afgesloten van de rest van de stad.’

Valdimir Alves woont nog in de veilig verklaarde wijk Fleixas, maar wil er weg.

© Peter Speetjens

In oktober 2022 introduceerde Braskem in samenwerking met de gemeente Maceió een project om de stedelijke integratie en ontwikkeling van Flexais te stimuleren, in een poging de dienstverlening en economie in de wijk te bevorderen.

De 67-jarige Maria da Silva woont in een klein arbeiderswoninkje in de wijk Bom Parte. Ook zij woont aan de goede kant van de streep, maar ook zij is niet blij en hoopt op een vergoeding zodat ze alsnog kan vertrekken. ‘Waarom blijven?’ zegt ze. ‘Ik heb hier niets meer. De kerk is dicht en wordt binnenkort gesloopt. En de meeste van mijn vrienden zijn weg.’

Compensatie

In januari 2020 daagde het openbaar ministerie Braskem voor de rechter, wat leidde tot een schikking. In overleg met de gemeente introduceerde de multinational het Compensatie- en Verhuisprogramma (CVP) op basis waarvan slachtoffers in aanmerking kunnen komen voor een verhuis-en schadevergoeding.

Op papier, en op de website, ziet het CVP er geweldig uit. Zo is er een speciaal dierenhulpprogramma voor “gratis” opvang van huisdieren tijdens de verhuizing en een team van sociaal werkers om mensen bij te staan.

Braskem betaalt een bedrag van 950 euro voor verhuiskosten en een huurtoeslag van 190 euro voor tenminste zes maanden. Om aanspraak te maken op schadevergoeding als gevolg van de bodemverzakking moeten getroffen bewoners en ondernemers tot een overeenkomst komen met Braskem. Wordt geen overeenstemming bereikt, dan kunnen zij alsnog naar de rechter stappen.

De slachtoffers onderhandelen met door het bedrijf aangestelde “facilitators” die begeleiding van een advocaat krijgen. Zij geven de bewoners advies, helpen met het verzamelen van de benodigde documenten, en doen een financieel voorstel.

Zodra dat is getekend en goedgekeurd door de rechtbank, wordt de overeengekomen schadevergoeding betaald. De compensatie bedraagt de geschatte waarde van grond en onroerend goed plus 40.000 Braziliaanse reais (7340 euro) voor “morele schade”.

‘Om de financiële compensatie te berekenen gaat het PCF uit van de waarde van soortgelijk onroerend goed met dezelfde afmetingen in wijken met soortgelijke karakteristieken’, zegt pr-adviseur Tamasauskas. ‘Het programma compenseert ook huurders.’

Op 31 januari waren 14.400 van de 14.500 geïnventariseerde panden in het crisisgebied ontruimd en had Braskem 19.118 compensatievoorstellen gedaan, waarvan 18.106 waren aanvaard. Ook lagen er 6125 voorstellen bij lokale ondernemers.

Braskem heeft een budget van 2,7 miljard euro uitgetrokken voor de ramp, waarvan het reeds 1,7 miljard euro heeft uitgegeven. Wat betreft schade en verhuiskosten betaalde het bedrijf zo’n 700 miljoen euro aan bewoners en ondernemers, en zo’n 320 miljoen euro aan lokale overheden. De rest besteedden ze vooral aan het sluiten van de zoutputten.

Zwakke onderhandelingspositie

Mooie beloftes, maar de praktijk ziet er anders uit. ‘Er is geen sprake van onderhandelingen’, zegt Alexandre de Moraes Sampaio, president van de Associatie van Entrepreneurs en Slachtoffers van de Mijnbouw in Maceió (AEVMM). ‘Braskem doet een voorstel. Accepteer je dat niet, dan blijft het, zoals in mijn geval, zes maanden stil voordat je weer van ze wat hoort.’

Sampaio had een makelaarskantoor en een marketingbureau binnen het getroffen gebied. Zijn vrouw had een praktijk als psycholoog. Braskem bood één bedrag voor de drie bedrijven.

‘Ik wil niet in details gaan, maar het was een belachelijk laag bedrag’, zei Sampaio. ‘Ik kreeg uiteindelijk meer, maar dat stond altijd nog niet in verhouding tot de ware schade. Toch had ik na drie jaar onderhandelen met drie gesloten bedrijven geen keus dan het maar te accepteren.’

Alexandre de Moraes Sampaio is president van de Associatie van Entrepreneurs en Slachtoffers van de Mijnbouw in Maceió.

© Peter Speetjens

‘Braskem betaalt het minimum voor “grond en stenen”. Andere schade wordt niet in overweging genomen. Ook de vergoeding voor morele schade is een lachertje.’

Het getroffen gebied in Maceio telt zo’n 15.000 panden, 60.000 inwoners, 6000 bedrijven, 12.000 werknemers en 7000 studenten. Net als Sampaio hadden de meeste gedupeerden een uiterst zwakke onderhandelingspositie.

Met het oog op instortingsgevaar had iedereen huis en haard verlaten. Zij kregen weliswaar een toeslag voor een tijdelijke oplossing, maar een permanente oplossing vereiste kapitaal, dat vaak in het verlaten pand stak. Aan de andere kant van de tafel hadden de vertegenwoordigers van Braskem alle tijd van de wereld.

‘Met behulp van de publieke autoriteiten werd de ramp gereduceerd tot een verhaal over onroerend goed’, aldus Sampoio. ‘Braskem betaalt het minimum voor “grond en stenen”. Andere schade wordt niet in overweging genomen. Ook de vergoeding voor morele schade is een lachertje.’

Volgens Sampaio zijn er verschillende door Brazilië ondertekende internationale verdragen die in geval van gedwongen uitzetting spreken van een morele schadevergoeding van 40.000 tot 80.000 dollar per persoon.

Braskem betaalt 40.000 reais (7340 euro) per eigenaar van een pand. Of daar vier of tien mensen wonen doet er niet toe. Werknemers, studenten, sportverenigingen, religieuze en culturele instellingen komen niet in aanmerking. Verder betaalde Braskem de gemeente zo’n 320 miljoen euro voor verloren grond en onroerend goed.

‘Minder dan de marktwaarde’, aldus Sampoio. ‘Maar, afgezien daarvan, hoe zit het met de mensen die toegang tot publieke diensten verloren? De ambtenaren die daar werkten? Hoe zit het met verloren inkomsten als belastingen? Hoe zit het met verlies van transport en mobiliteit? Braskem had minstens vier keer zoveel moeten betalen.’

Tot slot is er indirecte schade buiten de onbewoonbaar verklaarde regio. Een bedrijf of restaurant aan de goede kant van de streep verloor wellicht de helft van haar cliënteel. Maar daar krijgen ze geen vergoeding voor.

Daar komt bij dat sinds de aardschokken verzekeringsmaatschappijen weigeren onroerend goed in een straal van één kilometer rondom het onbewoonbaar verklaarde gebied te verzekeren. Zo’n 40.000 panden verloren daardoor zo’n 30% in waarde. Ook dat wordt niet vergoed.

Haken en ogen

Op 22 december onthulde nieuwsmedium Intercept Brasil dat een typische compensatieovereenkomst met Braskem verschillende bijzondere clausules bevat. Te beginnen met een absolute geheimhoudingsplicht over de details van de overeenkomst. Wordt die geschonden, dan kan Braskem juridische vervolging instellen en de schadevergoeding terugvorderen.

Een tweede clausule bepaalt dat als je de compensatieovereenkomst ondertekent, het eigendom in kwestie overgaat op Braskem. Een veelgehoord punt van kritiek is dat de chemiereus voor een habbekrats grond, huizen en wegen kocht. Inmiddels is 99% van het rampgebied eigendom van Braskem. In Maceió gaat het gerucht dat het bedrijf daar op zekere dag een nieuwe stad zal bouwen.

Volgens Tamasauskas is dat onzin. Hij wijst op de overeenkomst tussen Braskem en de gemeente waarin zwart op wit staat dat Braskem ‘niet zal bouwen in onbewoonde gebieden voor commerciële of huisvestingsdoeleinden’.

Volgens hem doet een verandering in eigendomsstructuur daar niets aan af. Braskem is grotendeels eigendom van Novenor, voorheen Odebrecht, en voor iets minder dan de helft van de nationale oliemaatschappij Petrobras.

Beide bedrijven speelden een prominente rol in het Lava Jato-corruptieschandaal. Odebrecht bleef op de been dankzij een reeks bankleningen. Dat is de reden dat het op het punt staat haar aandeel in Braskem te verkopen aan de Abu Dhabi National Oil Company voor zo’n twee miljard euro. De banken willen hun geld terug.

Een derde clausule bepaalt dat Braskem niet aangeklaagd kan worden op basis van een lopend of toekomstig justitieel onderzoek. In 2019 stelde de Braziliaanse federale politie een onderzoek in naar het mogelijk verstrekken van valse informatie en achterhouden van gegevens in de onderhandelingen met de publieke autoriteiten.

Voorlopig hoeft Braskem zich daar geen zorgen over te maken. Tot op de dag van vandaag is van het onderzoek nooit meer iets vernomen.

Rotterdam

Elf gedupeerden uit Maceió gingen niet akkoord met de door Braskem geboden vergoeding en daagden het bedrijf in 2020 voor een rechter in Rotterdam. Zij eisen dat de multinational verantwoordelijk wordt gesteld voor de ramp en opdraait voor de geleden schade. Braskem heeft behalve haar Europees hoofdkantoor ook twee financiële holdings in Rotterdam, hetgeen alles te maken heeft met het gunstige Nederlandse belastingklimaat.

‘Inwoners moesten hun eigendom afstaan om een vergoeding te krijgen die vaak niet meer dan 7600 euro bedroeg.’

‘Het CVP-compensatieprogramma, zoals overeengekomen tussen Braskem en de publieke instanties, stelt Braskem nergens verantwoordelijk voor de industriële ramp die het heeft veroorzaakt’, zegt Bruna Ficklscherer, juridisch directeur van Pogust Goodhead, een Brits advocatenkantoor dat de belangen van de benadeelden behartigt.

‘Ook bood Braskem een oneerlijk lage vergoeding voor materiële en morele schade’, vervolgt Ficklscherer. ‘Maar een meerderheid van de slachtoffers voelde zich gedwongen het geboden bedrag te accepteren. Verder kregen slechts enkele bedrijven een vergoeding voor gederfde inkomsten en winst. Én een belangrijk twistpunt is dat de inwoners hun eigendom moesten afstaan om een vergoeding te ontvangen die vaak niet meer dan RS 41.500 (7600 euro) bedroeg.’

Ficklscherer bevestigt dat indirect benadeelden geen mogelijkheid hebben een schadevergoeding te ontvangen, hoewel de situatie in buurten die grenzen aan de onbewoonbaar verklaarde zone enorm is verslechterd in de zin van werkgelegenheid, onderwijs, gezondheidszorg en toegankelijkheid.

De Rotterdamse rechtbank heeft inhoudelijk nog geen uitspraak gedaan. Braskem betwistte in eerste instantie dat die bevoegd was de zaak te ontvangen, aangezien die zich geheel afspeelt in Brazilië. Dat argument werd in september 2022 van tafel geveegd.

‘Het Braskem-concern heeft ervoor gekozen om de entiteiten die financiële beslissingen nemen, en haar Europese hoofdkantoor, in Rotterdam te vestigen’, aldus de rechterlijke uitspraak. ‘Braskem kon tegen die achtergrond in redelijkheid voorzien dat, als zij – als topholding – gedagvaard zouden worden, dat voor deze rechtbank zou kunnen gebeuren.’

In februari van dit jaar vond een eerste hoorzitting plaats met betrekking tot de vraag of Braskem verantwoordelijk is voor de schade door de aardschokken.

Opvallend was dat Braskem tijdens de hoorzitting voortdurend verwees naar “het geologische voorval” en het CVP-programma presenteerde als het meest voordelige voor de slachtoffers. Eisers in de zaak stellen precies het tegenovergestelde. Vermoedelijk doet de Rotterdamse rechtbank na de zomer uitspraak.

Bebedouro is een van de vijf woonwijken in Maceió die ten dele of geheel onbewoonbaar is verklaard.

© Peter Speetjens

Mijnen

De gedwongen uitzetting van zo’n 60.000 inwoners als gevolg van de zoutwinning in Maceió staat te boek als de grootste industriële ramp in een stedelijk gebied ooit. Het is niet de enige mijnramp die Brazilië in recente jaren trof.

Op 5 november 2015 brak de residuendam van de Samarco-ijzerertsmijn bij het stadje Mariana in de deelstaat Minas Gerais. Een vloedgolf van zo’n 43 miljoen kubieke meter giftige modder doodde 19 mensen en vervuilde de Docerivier en de Atlantische Oceaan.

Samarco is een joint venture van de Australische multinational BHP en het Braziliaanse mijnbedrijf Vale. De ramp bij Mariana leidde tot een reeks rechtszaken in Australië, Engeland en Brazilië. De meeste daarvan lopen nog. Op 26 januari jongstleden veroordeelde een Braziliaanse rechter Samarco tot het betalen van 8,75 miljard euro voor geleden materiële en morele schade. De betrokken bedrijven gaan vermoedelijk in beroep.

Op 25 januari 2019 brak een residuendam van de Vale-ijzerertsmijn bij Brumadinho in Minas Gerais. De modderstroom doodde 270 mensen en vervuilde de Paraopeba Rivier, die een belangrijke rol speelt in de regionale drinkwatervoorziening. Ook hier leidde de ramp tot een serie rechtszaken.

Een Braziliaanse rechter bepaalde dat jaar dat ‘de hoogte van de te betalen schadevergoeding niet beperkt is tot de slachtoffers, maar ook het milieu en alle economische activiteiten in de regio betreft.’

Zoals Braskem in Maceió, kwam Vale tot een overeenkomst met de publieke autoriteiten om alle slachtoffers individueel te schikken. Volgens het openbaar ministerie waren eind 2023 20.806 overeenkomsten met een totale waarde van 239 miljoen euro getekend. Maar volgens de belangenvereniging van slachtoffers van de dambreuk in Brumadinho (Avabrum) was er geen sprake van onderhandelingen. Het was een kwestie van “slikken of stikken”.

Een wandeling door de verlaten straten van Maceio is nu een heel surrealistische ervaring. Waar tot voor kort kinderen speelden en honden blaften heerst nu een alomvattende stilte die vragen oproept als: wat is een leven waard als je plots je huis uit moet? Wat kost een herinnering? Telt een toekomst? En ook: wat is de ware prijs van plastic?