Zweden kiest voor flinks beleid, maar gaat in tegen rechts-populisme

Radicaal rechtse bewegingen in Europa en de VS hebben de veiligheidsproblemen van Rosengård overdreven om hun stelling kracht bij te zetten dat de ‘multiculturele samenleving mislukt is.’

© Pieter Stockmans

Update 15 september 2022

Het traditionele linkse blok van Sociaaldemocraten en andere linkse partijen heeft nipt geen meerderheid gehaald in de Zweedse parlementsverkiezingen van 11 september 2022. De regerende Sociaaldemocraten bleven wel de grootste partij en stegen zelfs met 2% tegenover de verkiezingen van 2018. Het gehele linkse blok haalt met 174 zetels ook veel meer zetels binnen dan het traditionele rechtse blok van liberalen en christendemocraten, dat slechts 104 zetels haalt.

Maar de extreemrechtse, etnisch-nationalistische partij Sverigedemokraterna (SD, Zweden Democraten), die nooit tot het traditionele rechtse blok werd toegelaten, steeg met meer dan drie procent en werd de tweede grootste partij. Ze haalt 73 zetels binnen, en voor het eerst is dat méér dan de grootste traditioneel rechtse partij. Die laatste zou nu bereid  zijn om het cordon sanitaire tegen extreemrechts te laten varen, en daardoor zou ze samen met extreemrechts aan de macht kunnen komen. In Zweden zou dat historisch zijn, want het cordon sanitaire tegen extreemrechts generaties was er lang haast heilig was.

Wat is de voedingsbodem voor die opmars van extreemrechts? Pieter Stockmans onderzocht dat in 2019 in Zweden. Daar stelde hij vast hoe het cordon sanitaire, toen al, wankelde.

‘Gelijkheid is een utopie die je telkens opnieuw moet heroveren.’ Met dat citaat ging de Zweedse premier Olof Palme de geschiedenis in als een van de belangrijkste architecten van de naoorlogse Zweedse verzorgingsstaat, die van groot belang was voor de rest van Europa.

In 2019 staat de verzorgingsstaat voor een nieuwe grote uitdaging: de integratie van vluchtelingen. Sinds Zweden tussen 2014 en 2017 298.745 asielzoekers opnam – 3% van de totale bevolking, het hoogste percentage van heel de EU – groeit het onbehagen over immigratie en integratie. Willen we nog voor elkaar betalen? Is echte sociale cohesie mogelijk in een superdiverse samenleving?

De nieuwe antwoorden die Zweden op deze oude vragen zal formuleren, zullen bepalend zijn voor de verzorgingsstaat van de toekomst. Europese verzorgingsstaten zijn zich in alle stilte aan het aanpassen aan de steeds diversere realiteit en kijken naar Scandinavië als inspiratie. Komt het nieuwe model van sociaaldemocraten of van nationalisten?

In Zweden voorlopig niet van nationalisten. Zweden krijgt een nieuwe regering met sociaaldemocraten, zonder gedoogsteun van extreemrechts.

De Sociaaldemocraten staan voor een historische opdracht. De langste regeringsvorming ooit in Stockholm moest immers een antwoord bieden op het Zweedse ongenoegen over immigratie. Maar Zweden toont dat de opmars van anti-immigratiepartijen niet betekent dat kiezers immigratie afwijzen, wel dat ze immigranten beter willen integreren in de verzorgingsstaat.

‘Ik kan niet geloven dat die lieve mensen in mijn kerk extremisten zijn’, zegt priester Carlsson. Eén op de drie stemde voor de etnisch-nationalistische SD.

Allerzielen. Voor een half gevulde kerk steekt priester Marie Carlsson een kaars aan voor elke inwoner die het voorbije jaar overleed. Eén op de drie mensen die ze voor zich ziet, heeft voor de etnisch-nationalistische anti-immigratiepartij Zweden Democraten (SD) gestemd. Daar worstelt ze mee. Het is immers een partij die 25 jaar geleden nog een neonazibeweging was.

‘Ik kan niet geloven dat die lieve mensen in mijn kerk extremisten zijn’, zegt Carlsson na de mis. In sommige deelgemeenten van Sölvesborg stemde tot 38% van de inwoners op de SD.

Hun voorzitter, Jimmie Åkesson, maakte hier zijn debuut in de lokale politiek. In het hele land behaalden ze 17%. Voor de oorlog in Syrië begon was dat nog maar 5,7%.

In de straat achter de kerk zit Adam Johansson met zijn vriendin te praten. Ze zoeken een nieuwe woning. ‘Immigranten krijgen goedkope huisvesting, ze blijven de hele tijd binnen en leren amper Zweeds’, zegt hij.

Volgens de SD is er een ernstig woningtekort doordat honderdduizenden vluchtelingen Zweden zijn binnengekomen. ‘Dat heeft vooral gevolgen voor jonge gezinnen die op zoek zijn naar hun eerste woning’, klinkt het. Ze bedoelen etnisch Zweedse gezinnen. Maar Johansson heeft niet op hen gestemd: ‘Ze zeggen idiote en extreme dingen op Facebook, daar kan ik me niet in vinden.’

Smalle vlaggetjes wapperen in de tuintjes van de houten huisjes – het Zweden van weleer waar de SD met hun nostalgische retoriek voortdurend naar verwijzen. Maar achter de façade schuilt een drugsprobleem.

In Sölvesborg doorbrak de Conservatieve Partij voor het eerst het cordon sanitaire tegen de Zweden Democraten, een primeur in de Zweedse politieke geschiedenis. Gelijkheid staat op het spel.

© Pieter Stockmans

‘Heroïne, amfetamine, cocaïne, het is hier makkelijk verkrijgbaar. De SD zeggen dat dat komt doordat Zweden zonder controle zoveel vluchtelingen heeft binnen gelaten. Dat klopt niet, maar het klopt wel dat de maffiabazen geen Zweden zijn’, zegt een inwoner die zelf verslaafd is geweest.

Agneta Arvidsson, liberaal bestuurslid van de kerkraad en tevens leerkracht aan de middelbare school: ‘Sommige dealers proberen de school binnen te komen om jongeren drugs aan te praten, niet de blanke jongeren, maar jongeren van hun eigen gemeenschap.’

Dit slaperige kuststadje met 17.500 inwoners aan de Oostzee in het zuiden van Zweden is de allereerste gemeente waar het cordon sanitaire tegen de SD doorbroken wordt. Op 24 oktober sloot de Conservatieve Partij een akkoord met hen, tegen de richtlijnen van het eigen partijhoofdkwartier in.

Maar ook in Stockholm dachten de Conservatieven in stilte na over het Deense model voor Zweden: een minderheidsregering met gedoogsteun van radicaal rechts.

Langste regeringsvorming ooit
Vier maanden na de verkiezingen heeft Zweden een regering. Zondag hebben de Groenen, de Sociaaldemocraten en twee kleine liberale partijen een akkoord bereikt na de langste regeringsvorming ooit. De roodgroene regering van sociaaldemocraat Löfven doet verder. De liberalen zullen gedoogsteun bieden aan de linkse regering. Als de radicale Linkse Partij woensdag haar gedoogsteun voor de minderheidsregering betuigt, is de regering een feit.

De extreemrechtse anti-immigratiepartij Zweden Democraten en de conservatieven worden buitenspel gezet. De Zweden Democraten haalden haalden met 17% hun hoogste score ooit, waardoor geen van beide traditionele allianties een meerderheid haalde. Maar de liberalen weigerden mee te stappen in een constructie van een centrumrechtse regering die enkel zou kunnen bestaan met gedoogsteun van radicaal rechts. Om dat te bereiken, moesten ze uit de centrumrechtse alliantie met de Conservatieve Partij stappen. Ze betalen dus een hoge prijs en treden niet in de voetsporen van de Deense liberalen, die de extreemrechtse Deense Volkspartij tot de regeringsmacht introduceerde via gedoogsteun.

De liberalen hebben wel veel in de plaats geëist voor hun gedoogsteun aan een linkse regering: belastingen verlagen, strengere taalvereisten voor vluchtelingen, strengere straffen voor geweld binnen migrantengemeenschappen. Vooral de verlaging van de belastingen is een risico voor de Sociaaldemocraten. Liberalen en sociaaldemocraten hebben zich dus verenigd en een deel van hun eigenbelang opzij geschoven om nationalisten van de macht te houden. Woensdag volgt een stemming in het parlement. Als die mislukt, volgt een laatste stemming op 23 januari. Als die ook mislukt, volgen nieuwe verkiezingen in april.

Sölvesborg had de springplank voor de SD kunnen worden. Hier werd dan ook zwaar ingezet op het imago van de partij. Vanaf 2005 zette Åkesson agressieve leden buiten de deur.

‘Wij zijn een partij met respectabele gewone mensen, artsen, ingenieurs’, zegt Robert Linden, voorzitter van de SD in Sölvesborg. Dat neemt niet weg dat de SD ongelijkheid bepleiten: ze willen bijvoorbeeld dat erkende vluchtelingen minder rechten hebben op sociale uitkeringen dan “echte Zweden”.

Frustratie

Achter het station van Ronneby vind je de Zweedse houten huisjes, op het stadsplein aan de overkant van de rivier zie je de gevolgen van de recente oorlogen aan onze achterdeur: opvallend veel Arabische vrouwen met hoofddoek.

De bevolking van deze stad steeg in drie jaar tijd van 28.000 naar 30.000 inwoners. ‘Dat leidde tot langere wachttijden bij de dokter en plaatsgebrek in de kinderopvang’, zegt burgemeester Roger Fredriksson. ‘We bouwen kleuterscholen aan de lopende band.’

‘Deze Syriërs zijn al lang in Ronneby. Zij werken en dragen dus bij. Dat is goed.’

Twee blonde zussen van middelbare leeftijd zitten in een Syrisch restaurant op het stadsplein. ‘Ze kwamen met te velen in te korte tijd’, zegt een van hen. ‘Mijn vrees is dat we de middelen niet hebben om de vluchtelingen aan werk te helpen, zodat ze niet afhankelijk blijven van uitkeringen.’

Ze vindt het geen contradictie dat ze in een Syrisch restaurant zit: ‘Deze mensen zijn al lang in Ronneby. Zij werken en dragen dus bij, voor mij is dat in orde.’ Ze stemde op de Sociaaldemocraten, zoals ze al heel haar leven doet, en ze heeft er alle vertrouwen in dat zij de problemen zullen aanpakken.

Malin Norfall is gemeenteraadslid voor de Sociaaldemocraten. Ze rijdt naar Kallinge, een buurt aan de rand van de stad. In de oude huisjes wonen arbeiders die zich moeilijk konden aanpassen toen de lokale staalindustrie werd opgedoekt en ze werkloos werden. De wijk voelt aan als een verlaten dorp waar de goudmijn plots uitgeput raakte.

‘Sinds de jaren negentig zijn er hier geen grote ontwikkelingsprojecten geweest’, zegt Norfall. ‘Niet eens een nieuwe speeltuin. Het gevoel van stagnatie overheerst.’

Vijf jaar geleden, voor de vluchtelingen kwamen, brak de gemeente twee woontorens af omdat het onderhoud te veel kostte. Ze waren te oud. Eén torenflat, die later afgebroken had moeten worden, bleef staan. Tegenwoordig wonen er vluchtelingen. De Sociaaldemocraten hebben altijd absolute meerderheden behaald, maar in september zakten ze tot 20% terwijl de SD tot 45% klommen. Toen Norfall tijdens de campagne van deur tot deur trok, zag ze de bui al hangen.

‘Onze sociaaldemocratische kiezers stemden massaal op de nationalisten om ons te straffen voor ons migratiebeleid.’

‘Vooral bij werklozen met lage uitkeringen en ouderen die leven van een niet al te hoog pensioen voelden we diepe frustratie. Ik vroeg wie de beste oplossingen had voor hun noden. “Jullie! Nooit zullen we op rechts-conservatieven stemmen!” klonk het overal. Vervolgens stemden ze massaal op de nationalistische SD.

Dat ging als volgt. Sinds 2006 verlaagden de Conservatieven de belastingen en bespaarden ze op sociale diensten.

Als protest daartegen kwamen de SD in het parlement met 5%. Daardoor kregen de SD zichtbaarheid in de media en werden ze respectabel. En tóen pas begon de vluchtelingencrisis. Die creëerde de perfecte storm voor hun retoriek: grenzen sluiten en vluchtelingen die er al zijn uitsluiten van gelijke toegang tot sociale zekerheid. Nu zitten ze op 17%.’

‘Onze kiezers stemden op de SD om ons te straffen voor ons migratiebeleid. Maar de boodschap van de SD dat de verzorgingsstaat niet meer genoeg zal hebben voor de sociale zekerheid van de Zweden omdat de regering vluchtelingen binnenlaat, is kiezersbedrog. Als puntje bij paaltje komt, steunen de SD tóch besparingen als ze van de Conservatieven toegevingen krijgen voor een harder immigratiebeleid. Dan belanden we in een vicieuze cirkel: mensen worden onzeker door de Conservatieve begroting en dan maakt radicaal rechts hen bang dat hun sociale zekerheid bedreigd wordt door immigranten.’

Drugsbendes

Maar is dat de echte bedreiging? Recente cijfers van de OESO laten zien dat in Zweden, de egalitairste EU-lidstaat, de inkomensongelijkheid het snelst toeneemt. Importarmoede, wordt weleens gezegd.

De OESO nuanceert: ‘De inkomens aan de top groeiden sneller dan die van de middenklasse, niet dankzij loonsverhogingen uit arbeid, maar dankzij hogere inkomsten uit kapitaal. Ondertussen zagen mensen aan de onderkant hun inkomens en uitkeringen stagneren.’

Daar ligt een kans om de verzorgingsstaat via vermogensbelastingen te financieren en mensen gerust te stellen.

‘Ik heb voor het eerst niet op jullie gestemd’, zei Monica (r) tegen Malin Norfall (l) van de sociaaldemocraten in Ronneby. Hun kiezers stemden massaal op de nationalistische Zweden Democraten.

© Pieter Stockmans

Norfall spreekt mensen aan op straat en in de supermarkt. Sommigen herkennen haar van tijdens de campagne. Ze antwoorden allemaal hetzelfde op de vraag “Wat is je grootste zorg in het dagelijks leven?”: ‘De te hoge aantallen vluchtelingen die de stad met de bestaande middelen niet kan integreren in arbeidsmarkt en samenleving.’

Zo ook Ronja Angeänger, een jonge moeder. Maar de SD vertrouwt ze niet: ‘Ze verzamelen stemmen met het terechte ongenoegen en dan gebruiken ze die voor doelen die de mensen niet delen. Zoals racisme en ongelijkheid.’

Monica Andersson zet haar boodschappentas in de koffer. Een van haar veertien kleinkinderen wacht in de auto. ‘Een jaar geleden hebben twee bendes van immigranten bij klaarlichte dag in Ronneby gevochten’, zegt ze. ‘Dat soort geweld kwam hier nooit voor. Ik wil dat mijn kleinkinderen in een veilige stad opgroeien. Eén partij zorgt voor onze eigen mensen.’ Norfall weet welke partij.

‘Ik heb voor de eerste keer niet op de Sociaaldemocraten gestemd’, zegt de oma verontschuldigend tegen Norfall. ‘Ik ben geen racist. Mijn dochter is getrouwd met een Irakees.’ Deze keer stemde ze op de SD.

Ronneby heeft al een paar jaar te kampen met rivaliserende drugsbendes van tweedegeneratie-immigranten. ‘Toen de vluchtelingen in 2015 kwamen, hadden de bendes een perfecte basis om nieuwe mensen te rekruteren’, zegt burgemeester Fredriksson. ‘En uitgerekend in dat jaar voerde de regering in Stockholm een grootschalige politiehervorming door. We verloren veel politiemensen in Ronneby. Dan zoek je problemen.’

‘Ik vertrouw de nationalisten niet. Ze verzamelen stemmen met het terechte ongenoegen en dan gebruiken ze die voor racisme en ongelijkheid.’

Fredriksson zocht contact met de grote Zweedse tabloid Expressen. Die publiceerde vervolgens een sensationele reportage over het bendegeweld in Ronneby. ‘Een berekend risico’, zegt Fredriksson. ‘Maar de mensen moeten weten dat de burgemeester hun bezorgdheden ernstig neemt.’

Hij wist dat dit zou bijdragen tot de groei van de SD, maar gokte dat het vooral de sociaaldemocratische kiezers zouden zijn die naar de SD zouden overlopen.

Inderdaad: de SD groeiden met 10%, de sociaaldemocraten verloren 10% en Fredrikssons Conservatieve partij won of verloor niks. Maar door de groei van de SD is Fredriksson nu misschien wel gedwongen om een coalitie te sluiten met gedoogsteun van de SD. Dat zou even historisch zijn als in Sölvesborg.

‘Als we beter voorbereid waren geweest, had dit allemaal vermeden kunnen worden’, zegt hij. ‘Om hen beter te kunnen spreiden, zou de regering vluchtelingen moeten kunnen verplichten zich bij een bepaalde gemeente aan te melden voor huisvesting en sociale steun.’

Denemarken doet dat al een aantal jaren, ook om etnische segregatie te voorkomen. In de Zweedse grote steden heeft die segregatie de afgelopen twintig jaar sterk doorgezet, bijvoorbeeld in Rosengård.

Die wijk in Malmö werd wereldberoemd, of berucht, toen de Amerikaanse president Trump in 2017 leek te verwijzen naar de wijk als een “no-gozone” en een bewijs van de mislukking van de multiculturele samenleving. Inwoners van Ronneby en Sölvesborg werden bang dat de nieuwe vluchtelingen later de bendeleiders zouden worden die ze in een van de vele televisiereportages over Rosengård hadden gezien.

Verhuizen

De uitgestrekte urban jungle van Rosengård ligt vlak naast de huisjes-met-tuintjesvoorstad Almgården. Tussen de armste en de rijkste wijken van Malmö ligt een kerk. Voor de jaren zestig lag die nog vredig op het platteland ten oosten van Malmö, tot Rosengård verrees, als deel van een plan om voor de Zweedse arbeidersklasse één miljoen betaalbare woningen te bouwen.

Terwijl die verhuisde en opklom tot de middenklasse, kwamen er vanaf eind jaren tachtig verschillende immigratiegolven. Tegenwoordig heeft meer dan 90% van de inwoners er een migratieachtergrond en staat de wijk op de lijst met “kwetsbare zones” van de Zweedse politie.

‘De problemen worden niet veroorzaakt door immigratie’, zegt Karin Ekblom, priester van de kerk in het midden. ‘In de jaren zeventig waren hier ook al rellen, toen waren het arme Zweden. Immigratie voegt er gewoon een dimensie aan toe.’

Priester Karin Ekblom in Malmö

© Pieter Stockmans

De Zweedse Kerk moet volgens Ekblom meebouwen aan een nieuw vertrouwen in de diverse samenleving. Want de verzorgingsstaat is gestoeld op verbinding tussen burgers.

‘De Presbyteriaanse Kerk van Kameroen houdt in onze kerk haar eredienst, een hele belevenis met al die kleurrijke kleren en gezangen. En soms komen Afghaanse jongeren uit Rosengård naar de kerk. In het begin zag je de oudere Zweedse dames van Almgården dan met hun ogen rollen. Nu zeggen ze: “O, die jongens, ze zijn zo vriendelijk.” Verbinden, dát is onze nieuwe missie.’

En het is nodig: 77% van de kiezers in Rosengård stemde op de Sociaaldemocraten, 40% van de kiezers in Almgården stemde op de SD.

‘Er kwamen te veel vluchtelingen tegelijk. In al ons enthousiasme zagen we niet dat er een terugslag zou volgen.’

De SD zeggen dat de Zweedse Kerk niet meer Zweeds is en dat ze deel is geworden van het “multiculturele establishment”. De Zweedse Kerk heeft zich altijd aangesloten bij de beroemde Zweedse welkomstcultuur.

In 2015, toen de pendelaars op de trein over de brug tussen Kopenhagen en Malmö wagons vol afgematte Syrische gezinnen zagen, stelde Ekblom kerken open voor opvang.

‘Eerst openden we onze harten en toen we zagen dat er te veel vluchtelingen tegelijk kwamen, moesten we ze weer sluiten’, zegt Ekblom. ‘In al ons enthousiasme zagen we niet dat er een terugslag zou volgen.’

Toen de Zweedse Sociaaldemocraten begin 2016 identiteitscontroles invoerden aan de grens tussen Zweden en Denemarken, binnen de Schengenzone, ging er een schok door Europa. Bovenal gaf het extra geloofwaardigheid aan de SD. Zij konden overal verklaren dat de Zweedse regering hun beleidsvoorstellen uitvoerde. Tijdens die maanden verzekerden de SD hun groei van 10% naar 17% in 2018.

Veel van de nieuwe vluchtelingen bleven hangen in Malmö. In Rosengård vind je tegenwoordig een volledig Arabisch winkelcentrum. De wijk voelt als een aparte stad in de stad. Een Syriër kan er leven alsof hij nog in Syrië is.

De segregatie zet ook door omdat Zweden er blijven wegtrekken. De deken van de Zweedse Kerk in Rosengård heeft er lang gewoond, maar toen zijn kinderen naar school begonnen te gaan, moest hij een knoop doorhakken. Hij verhuisde.

Ezan Razison wil weg uit de gesegregeerde wijk Rosengård. Hij liet ook zijn naam “verzweedsen” om sneller werk te vinden als politieke wetenschapper.

© Pieter Stockmans

Bubbel

Ook Ezan Razison doet er alles aan om er weg te raken. Als hij met zijn Poolse vriendin gaat samenwonen en aan kinderen begint, zal dat niet in Rosengård zijn. ‘De scholen zijn hier minder goed’, zegt hij. ‘Kinderen komen in aanraking met kleine criminaliteit, drugs, ze spijbelen.’

Twintig jaar geleden kwam hij op zijn twaalfde uit Iran in Zweden aan. Hij verzweedste zijn naam om makkelijker werk te vinden als politiek wetenschapper. Voorlopig werkt hij ’s nachts als verzorger voor mensen met een mentale handicap.

‘Netwerken zijn heel belangrijk om in Zweden een baan te vinden’, zegt hij tijdens een wandeling tussen de mastodontische woontorens. ‘Maar als ik hier buitenkom, moet ik lang zoeken voor ik een etnische Zweed kan vinden. Daar, in dat deel van de wijk, vind je mensen die al twintig jaar niet werken en geen Zweeds spreken.’

‘Vanaf dag één volgen nieuwkomers taallessen en krijgen ze praktijkplaatsen bij bedrijven om hen sneller aan werk te helpen.’

Maar Arif haalt zijn geloof in de emancipatie van alle mensen uit zijn eigen kindertijd. Als kind van Macedonische vluchtelingen groeide hij zelf op in Rosengård. De depressie van zijn vader, die tien jaar werkloos was, heeft hem getekend. Op zijn zestiende kon hij voor het eerst uit de bubbel ontsnappen, met zijn eerste baantje. En tegenwoordig geeft hij zelf het beleid rondom maatschappelijke integratie vorm. In zijn bureau in het stadhuis prijkt nog altijd een sjaal van Rosengård.

‘Als ik de werklozen zie, zie ik mezelf’, zegt hij. ‘Te veel immigranten blijven zitten in hun eigen bubbel. Arbeid is de snelste weg naar emancipatie en sociale mobiliteit.’

Niet alleen arbeid. ‘De resultaten van het nieuwe arbeidsactivatiebeleid zullen immers pas later zichtbaar worden, ondertussen werken we de ruimtelijke segregatie weg’, zegt Sara Ahländer van de sociale dienst van Malmö.

‘Ik zorg ervoor dat alle departementen de integratie van nieuwkomers in hun plannen opnemen. Op de centrale verkeersas van Malmö-centrum helemaal tot aan het nieuwe treinstation in Rosengård plannen we kantoorgebouwen, een cultureel centrum, huurfietsen en winkels.’

‘En als de stad Malmö grond verkoopt aan projectontwikkelaars, verplichten we ze om in voldoende betaalbare woningen te voorzien zodat er een goede bevolkingsmix ontstaat. We hebben scholen in Rosengård gesloten en bussen ingelegd naar scholen in andere delen van de stad. Alles is gericht op verbinding tussen inwoners van verschillende bevolkingsgroepen.’

Sedat Arif, adjunct-burgemeester van Malmö.

© Pieter Stockmans