Claudia Sheinbaum, de eerste vrouwelijke president van Mexico, en de lange schaduw van haar voorganger

Nooit eerder werden er onder een presidentschap in Mexico zoveel mensen vermoord als onder dat van afscheidnemend president Andrés Manuel López Obrador. Nooit eerder verdwenen er zoveel Mexicanen zonder een spoor na te laten. Nooit eerder controleerde de georganiseerde misdaad zo’n groot deel van het Mexicaanse territorium. En nooit eerder verliep een verkiezingscampagne zo bloedig met 32 kandidaten, vooral op lokaal niveau, die de campagne met hun leven betaalden.

En toch eindigt de 70-jarige López Obrador, AMLO in de volksmond, zijn zesjarige presidentschap met een populariteit van 60%.

Zijn partijgenote Claudia Sheinbaum (62), gewezen burgemeester van Mexico-Stad, won de verkiezingen van 2 juni met een historische score van 59,07%. Ook op het lokale niveau en aan het hoofd van een aantal deelstaten werden nieuwe gemandateerden gekozen, in totaal 20.708. Ook daar triomfeerde Morena (Movimiento de Regeneración Nacional, Beweging voor Nationaal Herstel), de partij van López Obrador.

Daarmee heeft Morena zich onmiskenbaar gepositioneerd als sterkste politieke partij. Ze levert nu de gouverneurs in 24 van de 32 Mexicaanse deelstaten, over een territorium dat 74% van de Mexicanen herbergt.

Geld voor de armen

Maar krijgt Sheinbaum wel écht de macht in handen? Kan ze een eigen koers varen of wordt ze enkel een marionet van haar charismatische voorganger? En vanwaar komt het succes van die laatste?

‘Het fenomeen AMLO zal de komende jaren ongetwijfeld uitgebreid bestudeerd worden’, oppert Jacobo Dayán in een Zoom-interview met MO*. Dayán is directeur van het Centro Cultural Tlatelolco, verbonden aan de UNAM-Universiteit van Mexico-Stad. Het centrum richt zich op sensibilisering voor vrede, mensenrechten en burgerschap. 

‘Het is heel tegenstrijdig: als je mensen vraagt naar hun bevindingen op concrete beleidsdomeinen, zoals gezondheidszorg, veiligheid of de economie, zijn er heel wat die vinden dat de president gefaald heeft. En toch is de perceptie over zijn figuur opvallend positief.’

'De staat wordt uitgekleed en afgeslankt en alles wordt geconcentreerd in de figuur van de president, die op die manier de weldoener wordt.'
Jacobo Dayán

‘Dat heeft alles te maken met het charisma van de president,’ verduidelijkt Dayán, ‘en met de enorme transfer van financiële middelen van de overheid naar de bevolking, zoals nooit eerder in de geschiedenis van Mexico gebeurd is.’

Dayán is bijzonder kritisch voor López Obrador. ‘De middelen voor die financiële transfers komen in hoofdzaak van besparingen op de overheidsadministratie. De staat wordt uitgekleed en afgeslankt en de focus ligt op de figuur van de president, die op die manier de weldoener wordt. De Mexicaanse overheid staat steeds minder garant voor basisrechten als gezondheidszorg, huisvesting, onderwijs of veiligheid. López Obrador heeft die middelen naar zich toegetrokken en laat de bevolking uit zijn hand eten.’

Of zoals de Mexicaanse analist Luís Antonio Espino het formuleerde in een BBC-bijdrage over de verdiensten van de uittredende president: ‘Scholen worden afgebroken, om vervolgens bakstenen uit te delen.’

Met zijn slogan 'Voor het welzijn van allen, maar de armen eerst' wilde López Obrador effectief de ongelijkheid aanpakken. Zelf noemt hij zijn aanpak 'postneoliberaal'. Want het neoliberalisme, aldus AMLO, heeft armoede geproduceerd en tijdens vorige regeringen heeft de overheid haar sociale verantwoordelijkheden verwaarloosd.

Heel wat Mexicanen hebben de voorbije jaren ook effectief de vruchten van López Obradors beleid kunnen plukken. Tijdens zijn regeerperiode is volgens het nationale statistiekbureau INEGI het aantal mensen in armoede gedaald met 5,6%, van 52,4 miljoen naar 46,8 miljoen, op een totale bevolking van 127,5 miljoen. En dat ondanks de coronapandemie, die ook Mexico bijzonder hard trof.

AMLO verhoogde het minimumloon met 135%. Er kwam een verbod op onderaanbestedingen van arbeidscontracten en alle Mexicanen kregen recht op een pensioen. Ook het programma voor studiebeurzen voor middelbaar onderwijs, hogescholen en universiteiten werd uitgebreid. Die maatregelen verklaren voor een groot deel de populariteit van de uittredende president.

Maar de cijfers zeggen ook niet alles. De Spaanse professor en Mexico-expert Manuel Ignacio Martínez Espinoza analyseerde begin vorig jaar het sociale beleid van López Obrador. Hij wijst erop dat bijvoorbeeld het programma Sembrando Vida ('Leven Zaaien'), voor ondersteuning van de arme plattelandsbevolking, gericht is op wie minstens 2,5 hectare grond bezit. Maar een grote groep armen valt net onder die grens of heeft helemaal geen grond in eigendom.

Verder is de werkloosheid in Mexico met 2,6% wel laag, maar 53% van de actieve bevolking blijft in een statuut van informele arbeid (ongeregistreerde arbeid, red.). Daardoor kunnen ze geen beroep doen op die betere arbeidsvoorwaarden.

'President López Obrador sprak de mensen toe in eenvoudige taal, met eenvoudige ideeën die vaak zonder inhoud waren, zoals een echte populist.'
Jacobo Dayán

De nieuwe president Claudia Sheinbaum beloofde bij de voorstelling van haar beleid, Proyecto de Nación 2024-2030, al dat ze de overheidsinstellingen verder zal afslanken. 'Een beleid van zuinigheid', noemt Sheinbaum dat, om de sociale voorzieningen te kunnen aanhouden.

Charisma en eenvoudige taal

De financiële transfers zijn één verklaring voor de populariteit van aftredend president López Obrador, zijn politiek charisma en zijn messianistische imago doen de rest. Dat imago wakkert hij dagelijks aan in zijn Matutinas, ochtendlijke “persconferenties” waarin hij de bevolking toespreekt. Soms twee uur lang, soms tot vier uur, zoals deze episode waarin hij het sociaal beleid van zijn presidentschap ophemelt.

Dayán: ‘Het zijn geen echte persconferenties. De president spreekt de mensen toe in eenvoudige taal, met eenvoudige ideeën die vaak zonder inhoud zijn, zoals een echte populist. Door die uitzendingen is hij altijd en overal aanwezig en gaat het altijd over hem.’ Zijn aanhangers worden opgehemeld, wie kritiek heeft wordt uitgemaakt of te kijk gezet.   

‘AMLO is een linkse populist in zijn sociaal beleid en conservatief op economisch vlak,’ vat politiek analist Jorge Zepeda samen in de bijdrage op BBC. ‘De belastingen voor de rijken heeft hij onaangeroerd gelaten en hij heeft zich niet gemoeid in de plannen van de private sector.’

De economie heeft het overigens heel goed gedaan de voorbije zes jaar, mede dankzij de nearshoring. Chinese bedrijven hebben hun investeringen verlegd naar Mexico als gevolg van de hoge invoertarieven voor Chinese producten naar de Verenigde Staten. Ze importeren in Mexico, om vervolgens van daaruit de Chinese producten in de VS te kunnen invoeren als "Mexicaanse producten". Op die manier is Mexico China voorbijgestoken als belangrijkste handelspartner voor de VS.

Een grondwet in dienst van de partij

Niet alleen in de sociale programma’s heeft president López Obrador alle macht naar zich toegetrokken. Op 5 februari dit jaar maakte hij een plan bekend met 20 maatregelen om het statuut van autonome instellingen, waarvan het functioneren in de grondwet is vastgelegd, te wijzigen of af te schaffen.

Kritische instellingen die de macht van de president moeten controleren, werden systematisch verzwakt of vleugellam gemaakt: de instelling die de staatsfinanciën controleert, het nationaal instituut dat toeziet op de verkiezingen (INE, Instituto Nacional Electoral) of instellingen die waken over de mensenrechten.

Op de valreep vóór zijn vertrek verkreeg AMLO nog dat het parlement en de senaat een wet goedkeurden over de hervorming van Justitie, in een razendsnel tempo, zonder diepgaande discussie en door in de senaat een lid van de oppositie te overhalen. Die goedkeuring was mogelijk omdat de verkiezingen Morena een meerderheid in Kamer en Senaat hadden opgeleverd.

De hervorming in kwestie werd geformaliseerd op 15 september, het feest van de Onafhankelijkheid van Mexico, en is bijzonder verregaand. Ze stelt dat de rechters en magistraten voortaan rechtstreeks door het volk verkozen zullen worden.

'De rechterlijke macht kan nooit ingevuld worden door meerderheden, want dan is er niemand om de minderheden te beschermen.'

Het voorstel lokte felle reacties uit. Voorstanders zien hierin een verdieping van de democratie, zoals de Nederlandse journalist Tim Brinkhof (die woont en werkt in de VS) schreef. Zij wijzen op het door en door corrupte karakter van de Mexicaanse justitie en de hoge graad van straffeloosheid.

Jacobo Dayán vindt dat een gevaarlijke zet: ‘Het klopt dat de rechtspraak een puinhoop is. Maar als ik bij de dokter kom met een bloedende vinger en hij zet mijn arm af, is dat niet de juiste behandeling. Tal van hervormingen dienen zich aan in justitie, maar het huidige voorstel dynamiteert de hele rechterlijke macht', zei hij in een debat met het agentschap Aristegui Noticias. Hij stelde daarin onomwonden dat dit pure autocratie is, waarbij de wil van één persoon wordt doorgedrukt, met medeplichtigheid van het parlement en AMLO's partij Morena.

De hervorming zadelt de nieuwe presidente, Sheinbaum, ook op met een grondwetscrisis, stelde Dayán in het debat. 'De rechterlijke macht kan nooit ingevuld worden door meerderheden, want dan is er niemand om de minderheden te beschermen.'

In het gesprek met MO* verduidelijkt Dayán: ’Dit betekent een uitzuivering van de rechterlijke macht onder het mom van verdieping van de democratie.’ Het huidige kader van justitie moet helemaal ontslagen worden, en duizenden namen – grotendeels van onbekenden – moeten geselecteerd worden voor de stembiljetten. Wie bepaalt de criteria waaraan de kandidaten moeten beantwoorden?

Ook de timing van de hervorming is praktisch onhaalbaar: 6500 rechters en advocaten moeten vervangen worden, een deel daarvan tegen juni 2025, een ander deel tegen 2027.

Dayán bekritiseert ook dat er een tribunaal geïnstalleerd moet worden binnen die rechterlijke macht, 'dat zal functioneren als een soort inquisitie met zeer ambigue criteria om rechters te bestraffen of uit hun functie te ontzetten. Dat is ongehoord. Het gaat om een maatregel die moet leiden tot de absolute controle van de politieke macht over de rechterlijke macht. Bovendien laat dit ook toe dat de georganiseerde misdaad haar invloed laat gelden bij het opstellen van de lijsten.’

Ook internationaal kwamen er heel wat reacties: van mensenrechtenorganisaties over VN-instellingen tot de ambassadeur van de Verenigde Staten, die bezorgd is over de impact van die hervormingen op de handelsrelaties en de rechtszekerheid van bedrijven.

De maatregel brengt Sheinbaum al bij de start van haar mandaat in een bijzonder heikele situatie. Een aantal Amerikaanse bedrijven heeft zijn toekomstige investeringen in Mexico al on hold gezet. En dat terwijl voor Mexico en de VS het gezamenlijke handelsverdrag USMCA, tussen de VS, Mexico en Canada (vroeger NAFTA), van vitaal belang is. Zeker nu China zo aanwezig is.

Zij die er niet meer zijn

Tijdens de voorbije zes jaar werden maar liefst 190.000 Mexicanen vermoord. Onder president Felipe Calderón (2007-2012), een periode die toen al afschuw opwekte omwille van het geweld, waren dat er 120.463. 50.000 mensen zijn onder AMLO’s mandaat vermist zonder dat er een onderzoek gebeurde naar hun verdwijning. Het zijn aantallen die die van een land in intern gewapend conflict evenaren of overtreffen.

De moorden zijn voornamelijk het werk van de georganiseerde misdaad, maar ook politieke tegenstanders, milieuactivisten en leiders van inheemse gemeenschappen die protesteren tegen de megaprojecten zijn een doelwit. 38 journalisten vonden de dood omwille van hun beroep. 4817 vrouwen werden het slachtoffer van femicide, vrouwen die vermoord werden omdat ze als vrouw kwetsbaar zijn in een machocultuur.

‘Het geweld en de straffeloosheid gaan gewoon door,’ vertelt Santiago Aguirre Espinosa, directeur van het mensenrechtencentrum Centro Prodh in Mexico-Stad in een interview met MO*. ‘De regering heeft op geen enkele manier de toegang tot de rechtspraak voor slachtoffers of armen vergemakkelijkt, en heeft integendeel de rechterlijke macht voortdurend aangevallen, net als de Interamerikaanse Commissie voor de Rechten van de Mens.’

Met de hervorming van justitie in zo’n klimaat van straffeloosheid waarin 98% van de misdrijven onopgelost blijven, is volgens Aguirre duidelijk een rode lijn overschreden en komt de democratie onder druk staan.

Vooral het onopgeloste drama van Ayotzinapa weegt zwaar. Het is een open wonde die teruggaat tot 2014, onder president Peña Nieto. Toen werden in Iguala, in de Mexicaanse deelstaat Guerrero, 3 studenten vermoord en 43 anderen ontvoerd, allen van de school in Ayotzinapa. Ze werden nooit teruggevonden, hun lichamen werden vermoedelijk verbrand. Een internationale onderzoekscommissie in deze case heeft inmiddels het land weer verlaten en documenten die wezen in de richting van het leger werden geklasseerd.

Aguirre Espinoza: ‘Men beloofde het drama van Ayotzinapa te ontrafelen maar het leger wordt in bescherming genomen. Men beloofde de migranten te respecteren maar tientallen migranten hebben de dood gevonden terwijl ze onder bewaking stonden van de staat. De president beloofde om kritiek te respecteren, maar in zijn ochtendprogramma’s op tv heeft hij de afgelopen zes jaar voortdurend kritische journalisten en burgerorganisaties aangevallen en beledigd; zelf waren wij meer dan dertig keer het voorwerp van zo’n aanval.’  

Intussen heeft de georganiseerde misdaad onder López Obrador haar invloed ongestraft kunnen uitbreiden. De strategie van AMLO om het geweld te beteugelen was 'geen kogels maar knuffels' voor de kartels. ‘Geweld kan je niet met geweld bestrijden, elk mensenleven telt voor ons’, aldus López Obrador.

Jacobo Dayán: ‘De veiligheidsstrategie van AMLO bestond erin het hele territorium over te leveren aan de georganiseerde misdaad om de confrontatie niet te moeten aangaan. Dat heeft ertoe geleid dat die vandaag het hele territorium controleert. Dit is gewoon crimineel en onverantwoord.'

'Er is ook een grote verstrengeling van de georganiseerde misdaad met de politiek, het leger, politie en justitie. De georganiseerde misdaad is toegenomen, en dus ook het geweld en de afpersingen. Zelfs de toegang tot levensmiddelen wordt door hen gecontroleerd. De pacificatiestrategie van de president komt erop neer dat ze zich onder elkaar afmaken. Pure waanzin.’

Verregaande militarisering

Hoewel López Obrador beloofde het leger terug te dringen naar de kazernes, is intussen het omgekeerde gebeurd. De aftredende president heeft het hele domein van de openbare veiligheid toegewezen aan de Guardia Nacional, de Nationale Garde, die de plaats inneemt van de politie maar onderdeel is van het leger.

Die taak van de Nationale Garde is op dit moment een uitzonderingsmaatregel, maar zijn partij Morena wil die permanent laten opnemen via de reeks grondwetswijzigingen die ze wil doorvoeren. De binnenlandse veiligheid wordt dan een taak van het leger en niet langer van de politie, iets wat nooit eerder is gebeurd in de geschiedenis van Mexico, zo stelde Lilian Chapa Koloffon, experte in het thema, in een interview met RadioFormula.

Het leger kreeg ook andere civiele domeinen onder zijn bevoegdheid, zoals douanecontroles, de controle over havens en luchthavens, de bedeling van geneesmiddelen, de bouw van luchthavens, banken en grote infrastructuurwerken. Op die manier heeft López Obrador het leger aan de presidentiële macht gebonden met een reeks privileges. Bovendien is er geen verplichting voor het leger om zijn documenten - over infrastructuurwerken, megaprojecten, of grote aanbestedingen - in de openbaarheid te brengen.

Sommige van die projecten hebben felle kritiek uitgelokt, zoals de beruchte Mayatrein, een spoorlijn van 1500 kilometer door 5 deelstaten (Chiapas, Tabasco, Campeche, Yucatán en Quintana Roo). Het traject heeft een grote ecologische impact en vraagt de onteigening van meer dan 3000 gezinnen.

In het zuiden werken het leger, de paramilitairen en de criminele groepen samen om de inheemse bewoners uit hun grondgebied te verdrijven. Gemeenschapsleiders die zich verzetten, werden vermist of gevangengenomen. Maar voor López Obrador is het een manier om “ontwikkeling” te brengen in het arme zuiden.

Hoop uit de VS

López Obrador is president af, zijn partijgenote Claudia Sheinbaum is voortaan de - eerste vrouwelijke - president van Mexico. Maar de schaduw van AMLO is groot en komt niet zonder risico’s. Velen vragen zich af of Sheinbaum wel echt de macht in handen krijgt. Zal zij een eigen koers kunnen varen of is zij enkel een marionet van haar voorganger?

Het lijkt weinig waarschijnlijk dat Sheinbaum het tij wil en kan keren. Alle voorgaande maatregelen, ook de zeer controversiële, zoals de hervorming van Justitie of de Nationale Garde, heeft zij ten volle gesteund. Ook de benoemingen in haar regering (die ze voorstelde in een livestream op 1 augustus) geven aan dat ze dezelfde koers zal varen. De zoon van AMLO, Andy López Beltran, wordt de nieuwe leider van Morena. Het lijdt weinig twijfel dat zijn vader, zij het minder in de schijnwerpers, nog een belangrijke rol zal blijven spelen.

De hoop leeft wel dat Sheinbaum vanuit haar opleiding als klimaatwetenschapster een ambitieus klimaatbeleid zal uitbouwen.

Jacobo Dayán koestert ook een sprankeltje hoop dat de nieuwe presidente een beetje meer ruimte zal geven aan kritische stemmen. Verder ziet de directeur van het Tlatelolco-Instituut de volgende uitdaging: ‘De politieke oppositie en het middenveld zijn vermorzeld, verzwakt en verdeeld. De belangrijkste opdracht die ons rest, is weerstand opbouwen en weerwerk bieden. Inheemse organisaties doen pogingen: er is de beweging van slachtoffers, ook jongeren aan de universiteiten proberen zich te organiseren. Maar een gezamenlijke tegenkracht is er niet.’ 

Ik vraag aan Marco Appel, Mexicaans journalist van onder meer Underground Periodismo en oud-journalist van het Mexicaanse weekblad Proceso, waar de Mexicanen hoop uit putten. Zijn antwoord is verrassend: ‘De Verenigde Staten.’ En dat is voor het eerst in de geschiedenis van het land. Het gezegde ging: ‘Arm Mexico, zo dicht bij de VS en zo ver van God’. ‘Vandaag zijn het de VS die Mexico aanmanen om het geweld te beteugelen, de mensenrechten te respecteren en de georganiseerde misdaad in te dijken’, stelt Appel.

Omgekeerd is het voor het eerst in de geschiedenis van de VS dat die Mexico niet ziet als een opportuniteit maar als een probleem: van migratie, drugs, georganiseerde misdaad en sinds kort als een buur met groeiende Chinese aanwezigheid. Hoe de relaties tussen de twee zich verder zullen ontwikkelen, zal mee bepaald worden door de overwinnaar van de Amerikaanse presidentsverkiezingen in november.

Voor Sheinbaum mag het Kamala Harris zijn.