Patentrecht verhindert Afrikaanse landen zelf vaccins te produceren

Geen bestellingen

Dat maakt de getroffen landen afhankelijk van donaties. Landen als Spanje, Duitsland, de VS en Japan hebben beloofd een aantal van hun vaccins af te staan. Ook ons land deed intussen zijn duit in het zakje, met een donatie van 20.000 vaccins aan de de Democratische Republiek Congo (DRC).

Maar dat zal niet volstaan, stelt Jean Kaseya, directeur-generaal van het Africa Centers for Disease Control and Prevention (Africa CDC), in een persbericht. Hij schat dat er tegen 2025 tien miljoen vaccins nodig zijn. Bavarian Nordic gaf eerst aan die niet te kunnen leveren, maar zegt nu dat het dit jaar twee miljoen vaccins kan verstrekken en volgend jaar nog acht miljoen.

Op 13 augustus riep het Africa CDC de huidige uitbraak van het mpox-virus uit tot ‘Public Health Emergency of Continental Security’ (PHECS). Een dag later bestempelde de WHO de uitbraak als een internationale gezondheidscrisis. Even ontstond er paniek in westerse middens, maar al snel werd duidelijk dat het mpox-virus lang niet zo besmettelijk is als Sars-CoV-2 en vooral beperkt zou blijven tot Afrika. Het thema verdween snel weer naar de achtergrond.

In een interview met het medisch magazine Stat zei Paul Chaplin, bestuursvoorzitter van Bavarian Nordic, dat een deel van de vaccins klaar ligt om verscheept te worden, maar dat de bestellingen ontbreken. Over de prijsonderhandelingen wou hij niks kwijt.

Internationale solidariteit faalt

De scheve verdeling van vaccins is terug te brengen op het TRIPS-verdrag, op 15 april 1994 officieel bekrachtigd door de verzamelde leden van de Wereldhandelsorganisatie (WTO). Dat verdrag handelt over intellectueel eigendom, en bepaalt onder andere dat een patent twintig jaar blijft gelden. Niet toevallig was het Amerikaanse farmaceutische bedrijf Pfizer de drijvende kracht achter TRIPS. Sinds het invoeren van het patentrecht door TRIPS hebben Pfizer en de andere grote farmaceutische spelers al miljarden verdiend.

De grote pineut daarbij zijn de Afrikaanse landen. Tijdens de covidpandemie kregen sommige burgers van rijke landen hun vierde dosis van het vaccin nog voor de meeste Afrikanen er één hadden gekregen. De Afrikaanse landen konden niet aan de hoge vraagprijs van de Amerikaanse en Europese farmaceutische bedrijven voldoen, waardoor veel mensen het leven lieten als gevolg van de infectie.

Tijdens de aidscrisis van dertig jaar geleden stierven er miljoenen Afrikanen vooraleer de farmaceutische wereld in actie schoot. Sinds de nieuwe uitbraak van het mpox-virus moeten de Afrikanen opnieuw lang wachten op vaccins. Health Policy Watch spreekt dan ook van een pijnlijk gevoel van déjà-vu. ‘Als er een ziekte uitbreekt op het Afrikaanse continent faalt de internationale solidariteit opnieuw en opnieuw.’

Bill Gates

Naast de donaties van westerse landen en Japan, doen de Afrikaanse staten een beroep op Gavi, een in Zwitserland gevestigde organisatie die wordt gefinancierd door onder andere Bill Gates. Gavi koopt vaccins aan en schenkt ze aan ontwikkelingslanden.

Ondanks die nobele bedoelingen is niet iedereen tevreden met Gavi’s werkwijze. In een open brief beschuldigen Artsen Zonder Grenzen en andere organisaties Gavi ervan dat het zich houdt aan de hoge prijzen van farmaceutische bedrijven, in plaats van invloed uit te oefenen om lagere prijzen te bedingen. Volgens hen zorgt dit ervoor dat Gavi’s budget wordt opgeslokt door een klein aantal vaccins en draagt het zo bij tot de instandhouding van het ongelijke systeem.

Expert patentrecht Lodewijk Van Dycke (KU Leuven) is het eens met die kritiek: ‘Het is Gavi’s doel zoveel mogelijk vaccins tot bij zoveel mogelijk mensen uit armere landen te krijgen. Op zich een nobel doel, maar ze maken totaal geen aanstalten het systeem te veranderen en blijven er binnen opereren. Dat is spijtig.’

Volgens Maria Belen Tarrafeta, farmaceutische beleidsadviseur bij het Instituut voor Tropische Geneeskunde in Antwerpen, mag de invloed van Gavi en Unicef (dat samenwerkt met Gavi) niet overschat worden: ‘Ze opereren onder grote tijdsdruk en hebben weinig keuze.’ Ze sluit zich echter wel aan bij de oproep van Artsen Zonder Grenzen: ‘Het is hoog tijd dat er meer transparantie komt over de gevraagde en onderhandelde prijzen voor geneesmiddelen, of het nu gaat om Bavarian Nordic of andere vaccinproducenten.’

In het kader van de covidcrisis in 2020 stelden India en Zuid-Afrika bijvoorbeeld een waiver, of tijdelijke opschorting van het patentrecht voor, maar het duurde uiteindelijk nog twee jaar voor er een sterk afgezwakte versie werd aangenomen.

De farmaceutische industrie was er niet over te spreken, maar voor critici van het maatschappelijke middenveld was het een maat voor niets. Onder meer Artsen Zonder Grenzen en Knowledge Ecology International gaven aan dat de resolutie te laat kwam en niets veranderde aan de status quo omdat de overdracht van technologie en andere geheimen niet werden vermeld.

Tijdens de covidcrisis waren de armere landen afhankelijk van de goodwill van AstraZeneca, dat besloot om niet voor winstmaximalisatie te opteren, of dat althans toch publiekelijk verklaarde. In realiteit bleek dat iemand in Zuid-Afrika het dubbele moest betalen voor een vaccin dan wat een Europeaan betaalde. Volgens de farmareus omdat ‘Europa geïnvesteerd had in O&O (onderzoek en ontwikkeling, red.) en Zuid-Afrika niet’. Dit raakte bekend door een toevallige lek bij de Europese Unie.

Patentrecht zou moeten worden aangepast

Het lijkt onbegonnen werk het patentrecht ooit aan te passen, maar volgens professor Johan Neyts van het Rega Instituut is dat op zich geen ramp. ‘De juiste mechanismen moeten absoluut ontwikkeld worden om de vaccins zo snel en efficiënt mogelijk tot bij de hulpbehoevende landen te krijgen. Maar het patentrecht hoeft daarvoor niet te sneuvelen. Een farmaceutisch bedrijf kan aan andere bedrijven een licentie verlenen om hetzelfde vaccin te produceren, en is daarbij vrij om de prijs te bepalen.’

Probleem is dat je zo opnieuw afhankelijk bent van de gulheid van de farmaceutische bedrijven, stelt Luc Van Liedekerke, professor arbeidsethiek aan de KU Leuven en Universiteit Antwerpen. ‘Je zou ethiek moeten kunnen binnenbrengen in een juridisch kader. Gezien er bij virussen en vaccins mensenlevens op het spel staan, zou het patentrecht beperkt of aangepast moeten worden. Er is daar binnen het TRIPS-verdrag ooit wel een poging toe ondernomen, maar de realiteit is dat zoiets nauwelijks tot niet werkt. Patentrecht werd naar een supranationaal niveau gehesen en overstijgt de soevereiniteit van individuele landen. Telkens er zich een humanitair drama afspeelt, zien we hoe beperkt de macht van individuele ontwikkelingslanden is, en hoe groot die van de ontwikkelde landen en de farmaceutische sector.’  

Elke vijf minuten een miljoen

Jean Kaseya van het Africa CDC heeft Bavarian Nordic gevraagd om technologie over te dragen, zodat vaccins binnenkort in Afrika geproduceerd kunnen worden. Want er zijn wel degelijk enkele Afrikaanse bedrijven die de capaciteit hebben om op grote schaal vaccins te produceren.

Johan Neyts is nauw verbonden aan het Pasteur Instituut in Dakar, dat zich vooral toelegt op vaccins tegen de gele koorts. Maar hij verwijst ook naar de Zuid-Afrikaanse bedrijven Biovac en Aspen Pharmacare. ‘Er zijn twee mogelijkheden om samen te werken met Afrikaanse farmaceutische bedrijven. Ofwel geef of verkoop je een licentie en draag je de benodigde technologie en knowhow over, of je gebruikt de zogenaamde fill-and-finish methode, waarbij je grote hoeveelheden vaccins in bulk levert en het bedrijf in Afrika er nog de laatste hand aan legt en ze distribueert.’

In het geval er een licentie verleend wordt, betekent dat echter niet dat er onmiddellijk tot productie kan worden overgegaan. ‘Stel dat Bavarian Nordic een licentie zou verlenen, dan zou het nog maanden duren voor die Afrikaanse bedrijven daadwerkelijk vaccins kunnen beginnen produceren’, zegt Tarrafeta. ‘In dit specifieke geval moeten de vaccins koel bewaard worden, wat voor een grote technologische uitdaging zorgt.’

Tijdens de covidcrisis gingen de meeste grote producenten van vaccins uiteindelijk overstag en gaven ze licenties aan bedrijven in het globale zuiden: Johnson & Johnson werkte samen met Aspen Pharmacare, AstraZeneca met het Seruminstituut in India, en Pfizer met Biovac. Maar die overeenkomsten hadden heel wat voeten in de aarde en de winsten bleven exorbitant. De overkoepelende organisatie People’s Medicine Alliance, die streeft naar meer rechtvaardigheid binnen de farmaceutische industrie, berekende dat de twintig grootste farmaceutische bedrijven tussen 2020 en 2022 elke vijf minuten een miljoen dollar aan hun aandeelhouders en bestuurders uitkeerden.

Hoopvolle signalen

De grote farmaceutische bedrijven blijven dus opereren volgens een marktlogica. Maar Tarrafeta wijst op een aantal hoopgevende initiatieven die het speelveld willen hertekenen. Medicines Patent Pool is bijvoorbeeld een organisatie die zich inzet voor het delen van licenties. Het vormt één van de schakels van de zogenaamde ‘mRNA vaccine technology transfer hub’, een initiatief van de WHO om het rigide patentrecht te omzeilen en goedkope vaccins op eigen bodem te produceren (een mRNA-vaccin is momenteel het meest voorkomende vaccin).

In Afrika wordt momenteel slechts 1% van de gebruikte vaccins gemaakt. Het Africa CDC wil dat tegen 2040 opschroeven tot 60%.

Maar het patentrecht blijft een groot probleem. Toen de WHO hulp vroeg aan Pfizer, Moderna en BioNTech bij het ontwikkelen van een covidvaccin, kreeg het geen antwoord. Maar zodra een bedrijf van de hub een vaccin ontwikkelt waar een patent op rust, wordt het aangeklaagd door de patenthouder. Daarom moet de hub op zoek naar vaccins die genoeg verschillen van de patenten, een tijdrovende en technisch zeer moeilijke kwestie.

Bovendien krijgt de hub geen hulp van Gavi, dat zich nauwelijks uitspreekt over het project. Bill Gates lijkt een tegenstrijdige methode te hanteren. Hij financiert eigenhandig de vaccins voor armere landen, maar verdedigt tegelijk het patentrecht. Dat rechtvaardigt hij pragmatisch door te zeggen dat het patentrecht er niet toe doet. Het enige wat telt is de capaciteit om vaccins te maken, te bewaren en te distribueren, en slechts een handvol bedrijven heeft momenteel die capaciteit. Daarmee gaat hij voorbij aan onder meer het Pasteurinstituut, Aspen Pharmacare en Biovac. Critici wijzen erop dat Gates zelf baat heeft bij het voortbestaan van TRIPS in zijn huidige vorm.

Onderzoeksjournalist Wendy Goldman Rohm noemt de praktijken van de Gates Foundation dan ook ‘filantrokapitalisme’. Het blijft een verdienmodel. De Gates Foundation zou bijvoorbeeld een cruciale rol hebben gespeeld bij de overdracht van het patent op het covidvaccin van de universiteit van Oxford aan AstraZeneca. De universiteit wou het vaccin aanvankelijk patentvrij laten, maar veranderde van gedacht na een vergadering met onder andere de Gates Foundation. Gates gebruikte AstraZeneca vervolgens als partner om met het COVAX-project ontwikkelingslanden van vaccins te voorzien. Hulp en winst (via het patentrecht) moeten voor de Gates Foundation altijd hand in hand gaan.

Puur machtsmisbruik

Zo blijft TRIPS al bijna dertig jaar scheve machtsverhoudingen in stand houden. In hun boek Information feudalism wijzen Peter Drahos en John Braithwaite erop dat het belangrijkste verdrag rond intellectuele eigendom van de twintigste eeuw slechts door goed vijftig mannen bedisseld werd. Het werd een verdrag waarbij de VS, Europa en Japan als grote winnaars uit de bus kwamen, en de rest van de wereld als verliezer. Omdat piraterij zogenaamd de grote vijand voor de vrije markt en intellectueel eigendom is.

Volgens Drahos hebben de kleinere landen het verdrag ondertekend als gevolg van een gebrekkige kennis, het absurde feit dat de onderhandelaars van armere landen bij cruciale gesprekken niet aanwezig waren, maar vooral door puur machtsmisbruik. De VS en de grote farmaceutische bedrijven zetten de kleinere landen onder druk om te tekenen met het dreigement anders geen zaken meer te zullen doen.

Daarnaast wijst Tarrafeta op de tergend trage procedures. ‘Er staan mensenlevens op het spel, maar onderhandelingen blijven altijd eindeloos aanslepen. Kijk naar de ‘pandemic treaty’. Dat is een verdrag dat uitzonderingen zou moeten mogelijk maken in tijden van een gezondheidscrisis, maar de onderhandelingen duren nu al drie jaar zonder uitkomst. Rijkelijk te laat. We leren onze les niet.’ Intussen dringt de tijd voor de Afrikaanse landen die door mpox getroffen worden.