‘Venezuela zal steeds meer gaan lijken op een klassieke dictatuur’

Nicolás Maduro was de winnaar van de presidentsverkiezingen, zo verklaarde eind juli de Venezolaanse Nationale Kiesraad (CNE). Met 51% zou de zittende president voldoende stemmen gehaald hebben om aan een derde ambtstermijn te beginnen en tot 2031 aan de macht te blijven. Maar de Venezolaanse oppositie repliceerde meteen dat die verkiezingsuitslag niet klopte. Maduro zou met moeite 30% van de stemmen hebben gehaald.

Officiële, gedetailleerde kiesresultaten zijn nooit gepubliceerd. De website van de Kiesraad is nog steeds offline, en dat wijdt de raad aan een hacking vanuit Noord-Macedonië. Maduro vroeg zelf aan het Hooggerechtshof om de situatie uit te klaren met een analyse door experten. De officiële uitslagen van de stembureaus, bijgehouden door de Kiesraad, werden naar het Hof overgebracht, waarop die het besluit van de Kiesraad bekrachtigde.

Het vonnis is onherroepelijk. En het zorgt er bovendien voor dat de overheid niet verplicht is om de uitslagen van de verkiezingen openbaar te maken.

Oppositiekandidaat Edmundo González Urrutia verschuilde zich een maand lang in de Nederlandse en Spaanse ambassade. Op 2 september werd een arrestatiebevel tegen hem uitgevaardigd voor vervalsing van uitslagen en onrechtmatige opeising van het presidentschap. Op 7 september verliet hij daarop het land.

Terreur door de staat

Voor de verkiezingen klonk de Venezolaanse overheid, onder leiding van Maduro, relatief verzoenend. Maar alles veranderde meteen nadien. Betogers die het gebrek aan transparantie hekelden, werden op de nationale televisie beschuldigd van terrorisme. Oppositieleiders werden achtervolgd en aangehouden. Er is sprake van een ongeziene repressie door de Venezolaanse ordediensten.

‘Vóór de verkiezingen van 28 juli waren er al honderden politieke gevangenen, maar nu is de situatie aanzienlijk verslechterd’, vertelt Juanita Goebertus, directeur van de afdeling Americas bij Human Rights Watch (HRW). ‘De missie die werd opgezet door de VN-Mensenrechtenraad maakt melding van systematische schendingen van de mensenrechten, willekeurige opsluiting, foltering en buitengerechtelijke executies. Een onderzoek van het International Strafhof buigt zich ook over die beschuldigingen.’

De Inter-Amerikaanse Commissie voor de Rechten van de Mens, een autonoom orgaan van de Organisatie van Amerikaanse Staten, noemde de situatie in Venezuela al op 15 augustus in een persbericht 'staatsterreur'.

Er werden intussen al zeker 1500 tot 2500 mensen aangehouden, vooral bij deelname aan protesten. ‘Ze worden beschuldigd van terrorisme', legt Goebertus uit. 'Dat zorgt ervoor dat ze slechts een beperkt recht op verdediging krijgen en dat ze voor onbepaalde tijd van hun vrijheid worden beroofd. Er is geen toegang tot een zelfgekozen advocaat en geen contact met familie.'

Human Rights Watch documenteerde in detail 24 gevallen van dodelijke slachtoffers. ‘Er zijn ernstige aanwijzingen dat de Nationale Garde, de politie en de zogenaamde colectivos (regeringsgezinde, gewapende groeperingen, red.) verantwoordelijk zijn voor deze moorden. Ook juridisch medewerkers, die informatie zochten over de aangehouden mensen en bijzitters van stembureaus, werden geviseerd.’

In 2014 en 2017, jaren die gekenmerkt werden door protesten en repressie, escaleerde de situatie in Venezuela al eerder. Maar het huidige aantal aanhoudingen per dag is ongezien, zegt Goebertus. ‘Ook het geweld is anders. De dodelijke slachtoffers van vandaag vallen vooral door het gebruik van vuurwapens. En de meeste willekeurige aanhoudingen in 2014 en 2017 resulteerden in een snelle vrijlating. Nu worden mensen voor onbepaalde duur vastgehouden.’

Desinformatie als wapen

Er is ook weinig of geen correcte informatie en de persvrijheid en de vrijheid van meningsuiting worden beperkt, stelt Human Rights Watch. Oppositiestemmen zijn quasi onhoorbaar in de reguliere media.

Om andere informatie te vinden dan die van de officiële instanties, kan je enkel nog kijken naar sociale media. Maar ook die worden geviseerd, net als journalisten die zich niet aan het officiële narratief houden.

Dat kan Jeanfreddy Gutiérrez beamen. Hij werkt als factchecker voor het onafhankelijke journalistieke platform Efecto Cocuyo, door Maduro weggezet als ‘dienaar van buitenlandse belangen’. De website is in Venezuela alleen toegankelijk via een VPN-verbinding. ‘Net als andere nieuwe media in Venezuela zijn we geboren als een platform voor journalisten die ontslagen werden bij traditionele media. Of die hun medium zagen sluiten, verboden worden of overgenomen worden door vrienden van de overheid.’

‘Voor machthebbers is desinformatie altijd gunstig.’

Het Venezolaanse digitale ecosysteem bestaat uit staatsmedia en 'proxymedia', legt Gutiérrez verder uit. ‘Het zijn de staatsmedia die inhoud publiceren. En die wordt vervolgens met een frisse verpakking overgenomen door de proxymedia, naar het model van Russia Today. Ook kleinere media en zogezegd informatieve social media-accounts nemen de berichtgeving van officiële instanties over. De lage mediawijsheid in vele sectoren van het land maakt de verspreiding van valse berichten en propaganda makkelijk.’

Op die manier werden tal van valse berichten verspreid in de aanloop naar de verkiezingen: van informatie van valse peilingbureaus over aanvallen op en gemanipuleerde beelden van oppositiekandidaten tot valse berichten over het ontslag van Maduro. ‘Voor machthebbers is desinformatie altijd gunstig.’

Na de verkiezingen deed zich een ander fenomeen voor, vertelt Gutiérrez. ‘Berichten die door officiële bronnen als vals werden bestempeld, bleken toch waar te zijn. Zo was het zogenaamd onmogelijk om het systeem van de Nationale Kiesraad te hacken, maar toch verklaarde die dat er na de verkiezingen een hacking aan de gang was.’

Gutiérrez en zijn collega’s hadden zelf berichten gefactcheckt en ontkracht over de kans op arrestatie door het posten van bepaalde inhoud op sociale media. Maar toch gebeurde dat na de verkiezingen. Eén WhatsApp-bericht kon je verdacht maken van verspreiding van haat en aanzetten tot een revolte. ‘Normaal gezien krijgen we elke dag honderden berichten met vragen om verificatie. Maar na de verkiezingen bleef het drie dagen lang stil. Mensen waren bang om WhatsApp te gebruiken.’

Overheidsinstanties verspreidden zelf dreigende berichten over aanhoudingen. Spottend beschreef ook de gevreesde hardliner Diosdado Cabello in zijn eigen televisieprogramma de arrestaties zoals die in het verleden in Latijns-Amerikaanse dictaturen voorkwamen.

Een nieuwe realiteit

Er was in oktober 2023 nochtans enige hoop op een vreedzaam verkiezingsproces, door het sluiten van de Barbados-akkoorden. Phil Gunson, voormalig correspondent en onderzoeker bij International Crisis Group, legt uit: 'De Venezolaanse overheid beloofde toen om aan enkele basisvoorwaarden te voldoen, in ruil voor een gedeeltelijke opschorting van Amerikaanse sancties.’

Maar ondanks die afspraken werd een correct verloop van het verkiezingsproces verhinderd. ‘Zo bleef het voor oppositielid Maria Corina Machado verboden om deel te nemen aan de verkiezingen’, aldus Gunson. De oppositie moest daarom op zoek naar een andere kandidaat, en dat werd Edmundo González Urrutia.

Wanneer Machado en González Urrutia samen campagne voerden, werden snelwegen voor hen geblokkeerd, werd hen de toegang tot reguliere media ontzegd en werden organisaties of mensen die hen steunden gesanctioneerd en geïntimideerd. Meermaals werden de electorale regels aangepast, zodat het aantal mensen dat effectief kon stemmen, vooral in het buitenland, werd beperkt.

‘Op de dag van de verkiezingen verliep alles relatief normaal’, weet Gunson. ‘Maar op het einde van de dag werd dan toch getracht de officiële verkiezingsuitslagen uit handen van observatoren van de oppositie te houden.’ De oppositie beweerde alsnog 80% van die uitslagen te hebben, en die publiceerden ze ook online. ‘Wat ik kon nakijken, is wel degelijk echt.’

Het Carter Center, een Amerikaanse ngo die was uitgenodigd om te verkiezingen te observeren, lanceerde een vernietigend verslag van het verkiezingsproces. Ook een expertenpanel van de Verenigde Naties publiceerde een erg kritisch verslag.

Er is een voor en na 28 juli, meent Gunson. ‘De overheid verloor de steun van stedelijke sloppenwijken en van wat altijd het hart was van haar macht: de landelijke gebieden in het binnenland. Ondanks de oproep van de oppositie om confrontatie te vermijden, kwamen mensen op straat. Er is geen bewijs dat dat op voorhand is gepland. Het is eerder een teken van woede en frustratie. Dat de overheid zo repressief reageert, duidt erop dat ze die reactie en verlies van haar doorgaans trouwe achterban niet had verwacht.’

‘De verkiezingen hadden Maduro's leiderschap moeten versterken, maar hebben hem net verzwakt’, gaat Gunson verder. ‘Daarom ziet hij zich nu genoodzaakt de macht de reorganiseren.’ Dat uit zich in een zorgwekkende keuze voor de nieuwe minister van Binnenlandse Zaken: de beruchte Diosdado Cabello. Zo'n delicate portefeuille geven aan een van de meest radicale stemmen van het chavismo maakt de zoektocht naar dialoog met de oppositie een stuk moeilijker.

Weinig felicitaties

Ook op het internationale toneel ging de geloofwaardigheid van Maduro achteruit. ‘Alleen zijn onvoorwaardelijke bondgenoten hebben hem gefeliciteerd’, aldus Gunson. ‘Internationaal links stelt zich grote vragen over wat er in Venezuela aan de hand is’, weet factchecker Gutiérrez.

‘Zelfs de Venezolaanse communistische partij klaagt de overheidspraktijken aan', vervolgt Gutiérrez. 'Hoe kan je de internationale "linkse" strijd aanhangen zonder je tegelijk achter Maduro te scharen?, vraagt men zich nu af. De Chileense president Boric is alvast duidelijk: Maduro schendt mensenrechten. Dat legt een generatieverschil bloot in vergelijking met de aarzelende reacties van de Colombiaanse president Petro, de Braziliaanse president Lula en de uittredende Mexicaanse president Andrés Manuel López Obrador.’

Toch reageert de internationale gemeenschap voorlopig nog heel voorzichtig. Maduro is nog steeds de zittende president. De nieuwe ambtstermijn start pas op 10 januari 2025. ‘Tot de laatste minuut wordt een gouden brug voor zijn voeten gelegd, want het Latijns-Amerikaanse continent kan niet nog eens een zes jaar durende exodus uit Venezuela aan.’ Al meer dan 7 miljoen Venezolanen verlieten de afgelopen jaren hun land.