Reportage

Rebelse landbouw op ongebruikte gronden in Brazilië

Een verhaal van twee zussen en een zuster: ‘We zijn vrij, en niemand heeft hier honger’

Peter Speetjens

25 december 2024 • 14 min leestijd

Omdat landbouwgrond in hun land erg ongelijk verdeeld is, eisen honderdduizenden landloze families al decennialang ongebruikte gronden op met bezettingen. Ze verenigen zich daarvoor in de sociale beweging MST. MO* trok naar São Paulo en ging praten met twee zussen die een braakliggend terrein mee omvormden tot een bloeiende boerengemeenschap.

Een braakliggend terrein aan de rand van São Paulo dat 22 jaar geleden een vuilnisbelt moest worden, is vandaag een groene oase van bomen en velden: Comuna da Terra Irmã Alberta. Het biedt een thuis aan 65 kleine boeren, die de metropool jaarlijks van zo’n 10 ton onbespoten groenten en fruit voorzien. Daarmee is het de grootste duurzame landbouwproducent binnen de grenzen van de miljoenenstad.

De enclave is vernoemd naar Zuster Alberta Girardi, een Italiaanse non en mensenrechtenactiviste die zich een halve eeuw lang inzette voor de arme en landloze bevolking van Brazilië.

‘Ik kende Zuster Alberta van de katholieke kerk en haar sociale werk in het oosten van São Paulo, waar wij indertijd woonden’, vertelt de 62-jarige Roseãngela Filomena, een volle vrouw met een gulle lach. ‘Zij introduceerde me in de Beweging van Landloze Landarbeiders (MST) en moedigde me aan om deel te nemen aan een bezetting van landbouwgrond.’

MST werd in 1984 opgericht door landloze boeren en leden van de progressieve katholieke kerk. Vandaag is het met zijn enkele honderdduizenden leden een van de grootste sociale bewegingen in Brazilië. De beweging streeft naar een eerlijke verdeling van landeigendom, een ingrijpende hervorming van de landbouwsector en het omarmen van agro-ecologie.

Dat doet MST onder andere door landbouwgronden die niet gebruikt worden te bezetten, in een poging om de staat te dwingen de Braziliaanse grondwet toe te passen. Artikel 184 daarin bepaalt immers dat plattelandsgebieden productief moeten zijn, in overeenstemming met de arbeids- en milieuwetgeving. Zo niet kan de staat overgaan tot onteigening.

Gedurende haar 40-jarig bestaan heeft MST zo’n 450.000 families aan grond geholpen. Zo’n 65.000 andere bevinden zich nog in limbo, op bezet gebied, en hopen op een definitieve regeling. Onder hen zijn de 65 families van Comuna da Terra Irmã Alberta in de heuvels ten westen van São Paulo.

Een halve hectare per familie

Roseãngela komt oorspronkelijk uit een wijk van ‘armoede, drugs en geweld’ in het oosten van de stad. Op 21 juli 2002 nam ze met enkele andere honderden MST-leden en -sympathisanten bezit van de 120 hectare grond die eigendom is van het São Paulo water- en afvalbedrijf (Sabesp). Het staatsbedrijf had het idee opgevat om het als vuilnisbelt te gaan gebruiken.

‘We betraden het terrein om middernacht’, herinnert Roseãngela zich. ‘Een lokale organisatie hielp ons snel geïmproviseerde woningen op te zetten. De politie mag namelijk niet zonder juridische toestemming een “huis” binnentreden. Dat gaf ons tijd.’

Maar de politie vertoonde zich de volgende dag niet, en ook niet de dagen daarna. Volgens Roseãngela kon de bezetting achter de schermen op flink wat steun rekenen, vooral van de katholieke kerk maar ook van nabijgelegen dorpjes die geen vuilnisbelt voor de deur wilden.

Het probleem voor Roseãngela was aanvankelijk niet de politie, maar haar twee jaar oudere zus Iris. ‘Die dacht dat ik knettergek was om met een twee jaar oude baby in niemandsland te gaan wonen’, lacht ze. ‘Op de eerste dag (van de bezetting, red.) dwong ze me om met haar mee terug te rijden naar São Paulo. Dat heb ik toen maar gedaan, om haar gerust te stellen. Maar de volgende ochtend nam ik meteen de bus weer terug hier naartoe. Inmiddels woont mijn zus hier ook al jaren.’

Na vier jaar, in 2006, kwam Sabesp tot een overeenkomst met MST. Het staatsbedrijf bleef eigenaar van de grond, maar MST kreeg het recht om die op verantwoorde wijze te gebruiken. De 65 families kregen elk een halve hectare grond waarop ze maximaal één huis mochten bouwen en landbouw konden bedrijven. Op ecologisch verantwoorde wijze. Dat wil zeggen: geen gif.

Verder mag de grond mag niet worden verdeeld of verkocht en heeft de gemeenschap een gezamenlijke tuin, die vooral dient voor de verkoop. De inkomsten worden gedeeld.

Roseãngela veranderde haar hectare in een medicinale kruidentuin. ‘Ik ben een witte heks,’ lacht ze. Ze is ook imker. En lerares. MST moedigt haar leden aan een studie te doen, Roseãngela en haar man volgden pedagogie. Comuna da Terra Irmã Alberta bouwt momenteel de Escola Popular de Agroecologia (EPA), een school voor iedereen die meer wil weten over agro-ecologie als alternatief voor de industriële landbouw.

Wortels van Ongelijkheid

In termen van grondbezit is Brazilië een van de meest ongelijke landen ter wereld. Volgens het Nationale Instituut voor Kolonisering en Landbouwhervorming (INCRA) telt het land zo’n 89.000 landelijk gelegen eigendommen die tenminste 1000 hectare meten. Samen beslaan die 60% van alle landbouwgrond. Daarnaast zijn zo’n 2,5 miljoen landelijke eigendommen kleiner dan 10 hectare – die beslaan minder dan 10% van alle landbouwgrond.

De cijfers zeggen veel, maar niet alles. Volgens Canal Rural, een tv-zender gewijd aan landbouw, waren de drie grootste Braziliaanse grootgrondbezitters in 2021 Gruppo Amaggi (258.000 hectare), Gruppo Agricola (468.000 hectare) en Grupo Bem Futuro (583.000 hectare). Alle drie zijn familiebedrijven en zijn vooral actief in soja, katoen en maïs. Samen bezitten ze het equivalent van zo’n beetje alle landbouwgrond in België.

Die enorme ongelijkheid heeft diepe wortels. In het begin van de 16ste eeuw was het koloniale Brazilië van noord naar zuid opgedeeld in 15 rechthoeken, die als feodale ministaatjes werden bestuurd door Portugese edelen.

‘Dat zogenaamde Sesmaria-systeem gaf enorme lappen grond aan de “vrienden van de koning”’, vertelt Sergio Sauer, professor sociologie aan de Universiteit van Brasilia. ‘Het systeem was bedoeld om het land productief te maken. Maar daar slaagde het nauwelijks in, met uitzondering van de suikerrietplantages in het noordoosten.’

Jaarlijks spendeert Brazilië meer dan 10 miljard dollar aan bestrijdingsmiddelen. Dat is meer dan de Verenigde Staten en China samen.

In 1824 werd het systeem afgeschaft. Maar wat volgde was volgens Sauer niet veel beter. De Lei de Terra (Landwet) van 1850 bepaalde dat kopen de enige manier werd om toegang te krijgen tot publieke gronden – die voorheen eigendom waren van de Portugese koning. Maar in een land dat drie eeuwen lang gedomineerd was door kolonialisme en slavernij waren de meeste mensen niet in staat iets te kopen. ‘Het nieuwe systeem zorgde er onder andere voor dat vrijgemaakte slaven geen grond konden aanschaffen’, aldus Sauer.

In de jaren 1960 werd de ongelijkheid verder aangescherpt door het beleid van het militaire regime. Dat richtte zich op groei en modernisering van de landbouw door, onder andere, goedkoop krediet te verschaffen aan boeren die wilden investeren in land, machines en chemische middelen.

‘Dat zorgde er vooral voor dat Braziliaanse grootgrondbezitters nog meer grond kochten, vooral in afgelegen gebieden zoals het Amazonewoud’, duidt Sauer. ‘Het beleid vergrootte de concentratie van land in de handen van enkelen en verbreedde de kloof in het landbezit.’

Op de enorme landgoederen staat meestal maar één gewas. Veel mensen zie je er niet, de oogst wordt machinaal gedaan. Mee daardoor is Brazilië een zwaargewicht in de internationale landbouw. Het is de grootste producent van soja ter wereld, de op twee na grootste producent van maïs ter wereld en heeft de grootste kudde koeien ter wereld.

Maar de overdaad heeft een keerzijde.

Volgens MapBiomass, een Braziliaanse organisatie die landgebruik in kaart brengt, groeide het nationale landbouwareaal van 187,3 miljoen hectare in 1985 tot 282,5 miljoen hectare in 2023. Bijna alle “winst” werd geboekt door ontbossing in het Amazonewoud en de Cerrado-savanne.

Op zo’n 60% van alle landbouwgrond grazen koeien, de rest is vooral beplant met soja, maïs, suikerriet en katoen. Jaarlijks spendeert Brazilië meer dan 10 miljard dollar aan bestrijdingsmiddelen. Dat is meer dan de Verenigde Staten en China samen.

Landbouwlobby versus ‘land voor het volk’

De strijd om een hervorming van landbouw en grondbezit is al decennialang een speerpunt van de Braziliaanse politiek. Maar pogingen om de ongelijkheidskloof te overbruggen kunnen rekenen op stevig verzet van de elite. Een voorstel tot hervorming was in 1964 zelfs een voorname reden voor de militaire staatsgreep tegen president João Goulart.

Op 15 april van dit jaar lanceerde de Braziliaanse president Lula per decreet het programma Terra da Gente (Land van het Volk). De ambitie is om in de komende drie jaar 295.000 families aan een lapje grond te helpen.

Een reactie van de politieke oppositie liet niet lang op zich wachten. Op 21 mei keurde het Braziliaanse parlement een wetsvoorstel goed dat eenieder die meedoet aan een bezetting van publiek of privaat land uitsluit van elke vorm van overheidssteun, waaronder ook die gerelateerd aan de landbouwhervorming Terra da Gente. Dat het parlement het voorstel goedkeurde was niet zo vreemd, aangezien meer dan de helft van de 513 leden behoort tot de zogenaamde banca rurale, de landbouwlobby.

Het wetsvoorstel komt uit de koker van Ricardo Salles. Die was minister van Milieu onder ex-president Jair Bolsonaro, die MST regelmatig beschreef als ‘terroristische organisatie’. Volgens Salles is het wetsvoorstel ‘het begin van het einde voor MST’.

Het wetsvoorstel wacht wel nog op goedkeuring door de Braziliaanse senaat.

Bloedbad

Op de dag dat Lula zijn Terra da Gente-programma ontvouwde, bezette MST een terrein bij Campinas, een stad zo’n honderd kilometer ten westen van São Paulo. De 200 hectare grond ligt er al jaren braak en is eigendom van een projectontwikkelaar. Die heeft de gemeente in 2015 verzocht om de aanduiding in het bestemmingsplan te veranderen van ruraal naar stedelijk, zodat hij een woontoren kan bouwen.

De bezetting duurde niet lang. Binnen enkele uren dwong de politie zo’n 200 MST-families en -sympathisanten het terrein te verlaten.

De actie was ook deels symbolisch. Elk jaar in april herdenkt MST het bloedbad van Eldorado do Carajás, op 17 april 1996.

Die dag verzamelden zich zo’n 1500 mensen op een snelweg nabij het stadje in de noordelijke deelstaat Pará. Ze hadden het plan opgevat om in solidariteit met MST naar de provinciehoofdstad Belém te stappen. De politie had opdracht gekregen om een blokkade van de snelweg ‘met alle mogelijke middelen’ te voorkomen. Zo’n 150 agenten openden het vuur met automatische geweren: 21 demonstranten werden gedood en tientallen raakten gewond.

Pistool tegen het hoofd

Conflicten over land behoren in Brazilië geenszins tot het verleden. De christelijke organisatie Pastorale Landcommissie (CPT) telde in 2023 2202 rurale conflicten – het hoogste aantal sinds ze in 1985, mede door Zuster Alberta, werd opgericht. De meeste conflicten gingen over land, 31 van de 2202 kenden een dodelijk afloop.

Een armoedig huisje in aanbouw in de enclave Comuna da Terra Irmã Alberta

Roseãngela ondervond het geweld aan den lijve. Een paar jaar geleden stond er plots een wildvreemde jongeman in haar tuin. Toen ze hem vroeg wat hij wilde, zette hij haar een pistool tegen het hoofd. Volgens hem was het de hoogste tijd voor haar om te vertrekken, want ze had niet het recht te zijn waar ze was.

‘Hij was een bolsonarista’, vertelt Roseãngela. ‘Bolsonaro (president van 2019 tot 2022, red.) riep indertijd dat er een eind gemaakt moest worden aan MST. Nou, dat kwam die man doen. Ik was doodsbang. Hij bleef maar. Maar uiteindelijk maakte ik hem duidelijk dat ik liever hier stierf dan wegging. Toen vertrok hij.’

Van het gemeenschapshuis voorbij de ingang van Comuna da Terra Irmã Alberta is het zo’n twintig minuten wandelen naar het huis van Roseãngela's zus Iris, in het hart van de enclave. De wandeling voert langs twee vrolijk met hun staart wuivende paarden, bananenbomen, cactussen en verschillende, wat armoedige huisjes in aanbouw.

Iris woont in een langgerekt huis met uitzicht op haar weelderige tuin en de heuvels in de verte. Ze zit aan tafel met een glas verse limonade. Achter haar staat de felrode MST-vlag.

Iris geeft meteen toe dat ze het plan van haar zus om 22 jaar geleden aan de bezetting deel te nemen in eerste instantie maar niets vond. ‘Natuurlijk niet,’ zegt ze. ‘Ik maakte me zorgen. Er was hier niets. De plantage met eucalyptusbomen was net gekapt. Het enige wat je zag waren van die kleine stompjes overal. Wat had mijn zus hier te zoeken met een kindje van twee?’

Mede door dat kindje bleef Iris wekelijks terugkomen. Ze haalde de vuile was en bracht eten en schone kleren. Zo reed ze een paar jaar op en af. Toen twee van haar kinderen in een auto-ongeluk om het leven kwamen, haalde Roseãngela haar over om naar Comuna da Terra Irmã Alberta te komen. ‘Ik was toe aan een nieuw begin, weg van de stad’, zegt Iris.

Op haar halve hectare verbouwen haar man en zij acerola, banaan, pitaya, limoen en druiven. Er staan ook enkele mangobomen in de tuin, wat koffieplanten, een enorme kaneelstruik en een boom waarvan ze de naam niet weet maar ‘waar de vogels erg van houden’. Niets heeft irrigatie nodig, regen volstaat. En, vanzelfsprekend groeit alles hier zonder een druppel gif.

Niets heeft irrigatie nodig, regen volstaat. En, vanzelfsprekend groeit alles hier zonder een druppel gif.

Iris is blij dat ze niet langer in de stad woont. Al is het leven op het platteland niet altijd makkelijk. De tuin bijhouden is zwaar werk, dat alleen maar zwaarder wordt naarmate zij en haar man ouder worden.

Het is bovendien moeilijk om te leven met de wetenschap dat alles plots zomaar voorbij kan zijn. De grond is immers niet haar eigendom. ‘Maar ik denk dat Sabesp en MST voor het einde van het jaar tot een overeenkomst komen’, zegt ze hoopvol. MO* vroeg het São Paulo water- en vuilnisbedrijf meermaals om een reactie, maar kreeg geen antwoord.

Een ander probleem: sinds de uitbraak van de covidpandemie hebben zo’n 200 mensen land binnen de enclave bezet. Zij zijn geen lid van MST en houden zich ook niet aan de MST-regels. Ze bouwen een huis, soms meerdere, en verbouwen niets. ‘Zij maken het land niet productief’, vertelt Iris. ‘De meesten van hen hopen slechts te profiteren van een toekomstige deal met Sabesp.’

Maar ondanks de moeilijkheden en de onzekerheid hebben de twee zussen geen spijt dat ze 22 jaar geleden uit São Paulo vertrokken, om in naam van hun illustere Italiaanse zuster een nieuw bestaan op te bouwen. Geen haar op hun hoofd dat eraan denkt om ooit weer in de mega-betonstad te gaan wonen. ‘Wij zijn niet rijk’, zegt Roseãngela. ‘Maar we zijn vrij, en niemand hier heeft honger.’

Word proMO*

Vind je MO* waardevol? Word dan proMO* voor slechts 4,60 euro per maand en help ons dit journalistieke project mogelijk maken, zonder betaalmuur, voor iedereen. Als proMO* ontvang je het magazine in je brievenbus én geniet je van tal van andere voordelen.

Meer weten over proMO*lidmaatschap?

Je helpt ons groeien en zorgt ervoor dat we al onze verhalen gratis kunnen verspreiden. Je ontvangt vier keer per jaar MO*magazine én extra edities.

Je bent gratis welkom op onze evenementen en maakt kans op gratis tickets voor concerten, films, festivals en tentoonstellingen.

Je kan in dialoog gaan met onze journalisten via een aparte Facebookgroep.

Je ontvangt elke maand een exclusieve proMO*nieuwsbrief

Je volgt de auteurs en onderwerpen die jou interesseren en kan de beste artikels voor later bewaren.