Palestijnen uit Gaza aan lot overgelaten in Egypte

‘Alles hebben we gedaan om mijn familie naar België te halen’, zegt Lamis Albayoumi wanneer ik haar begin september ontmoet in Gent. ‘Niets helpt, ze zitten vast in Egypte.’ We hebben afgesproken in het café van kunstencentrum Viernulvier.

Voor ze me de hand schudden, hebben al drie andere mensen haar en haar man Ghassan hartelijk begroet. De Palestijnse Lamis en Ghassan kennen hun wereld in Gent, waar ze zes jaar wonen. Met hun cateringbedrijf hebben ze een stevig netwerk van vele vrienden opgebouwd. Maar op dit moment gaat hun energie volop naar hun familieleden in Egypte.

De moeder, broer en zus van Lamis zijn van de weinigen die, dankzij haar financiële hulp, konden ontkomen aan de verwoestingen in Gaza. Begin mei kregen ze het verlossende bericht dat ze geëvacueerd zouden worden. Een bericht met een prijskaartje van 15.000 Amerikaanse dollar.

Lamis’ familieleden behoorden tot de laatste gelukkigen, want op 7 mei sloot Israël in Rafah de grensovergang tussen Gaza en Egypte. Maar toen ze eenmaal over de grens met Egypte waren, wachtte hun een koude douche. 

Vluchten was geen keuze

Een paar weken later ontmoet ik Lamis’ moeder Najiba (70), broer Mohammed (30) en zus Zakia (31) in Caïro. Het is een hartelijk welkom, ondanks de ellende. Terwijl ze een glaasje Palestijnse koffie – onverbiddelijk zwart en zonder suiker – aanreikt, begint Najiba te vertellen.

De gruwel van de oorlog en de doodsangst die daarmee gepaard gaat, vallen niet met woorden te beschrijven, zegt ze. Want hoe geef je uiting aan de ijzingwekkende grondigheid van de Israëlische verwoestingen?

Najiba probeert zelfs niet uit te leggen wat het betekent om je toch al precaire levenssituatie in Gaza als een flinterdun theeglaasje in duizend kleine scherven uiteen te zien vallen. Hoe vertaal je het rauwe verlies van zoveel familieleden en vrienden? Hoe maak je concreet wat honger betekent?

Ze besloten om te vluchten. ‘Het was geen keuze, het was een kwestie van willen leven’, zegt Najiba terwijl ze me recht in de ogen kijkt.

Illegaal

Zoals de meeste Palestijnen uit Gaza hebben de Albayoumi’s enkel identiteitsdocumenten die in Gaza zijn uitgereikt. Ze bezitten geen internationale paspoorten en kunnen dus geen kant uit. En zelfs al zouden ze dit om een bizarre reden willen, ze kunnen ook niet terug naar Gaza. Ze zitten muurvast.

In Egypte kunnen Palestijnse vluchtelingen zonder geldige verblijfsdocumenten niet werken, krijgen ze geen toegang tot betaalbaar onderwijs, kunnen ze geen bankrekening openen en hebben ze geen recht op betaalbare gezondheidszorg.

Ook Zakia, Najiba’s dochter die al vier jaar in Egypte woonde, verblijft er intussen illegaal. Tijdens de echtscheidingsprocedure met haar Egyptische echtgenoot bezocht Zakia haar familie in Gaza, maar toen barstte de oorlog los en moest ook zij de zware evacuatieprocedure doorlopen. Samen met haar moeder en broer woont ze, met de financiële hulp van haar zussen in België en Spanje, in het appartement in Obour. ‘Mijn verblijfsrecht ben ik kwijt omdat ik aan het scheiden ben.’

De risico’s van informele jobs

Een Palestijnse hulpverlener die anoniem wil blijven, vertelt hoe Palestijnen wanhopig proberen mee te draaien in de informele economie. Net als Lamis’ moeder Najiba starten ze kleine cateringbedrijfjes op. Eten aan huis zorgt voor een luttele cent in het laatje. Lamis’ broer Mohammed vertelt dat hij overal bot vangt in zijn zoektocht naar werk omdat hij nu eenmaal geen verblijfsdocumenten heeft.

Een gelijkaardig verhaal is te horen bij Fadel en Najah, die hier met hun zoon Saleh zijn aanbeland. In het appartement van een kennis dat ze even mochten lenen voor ons gesprek, vertelt Fadel hoe hij in Gaza een groot en bekend restaurant onder zijn vleugels had. Fadels vrouw Najah stond aan het hoofd van een goed draaiend schoonheidssalon. Ze hadden, met andere woorden, een goed inkomen. Daar blijft vandaag niets meer van over.

Ook Fadel zoekt, maar vindt geen job. ‘Onmogelijk om werk te vinden als je weet dat de Egyptische economie op apegapen ligt. Wie werk vindt, krijgt bovendien een minimumloon, met een plafond van 7000 Egyptische Pond (132 euro, red.). Dat is gewoon te weinig als je een gezin hebt, en huur en internetkosten moet betalen. Bovendien is alles duurder voor ons, net omdat we voor elke basisdienst meer moeten betalen. Ik kan, zonder paspoort of lokaal verblijfsdocument, niet eens een lokale en veel voordeliger simkaart voor mijn telefoon kopen.’

Zakia Albayoumi doet online zwartwerk voor een Saudisch bedrijf, een kwetsbare positie met gevaar voor uitbuiting. ‘Het bedrijf zit sinds een jaar in moeilijke papieren. Soms betalen ze, soms niet. Maar ik heb geen andere keuze want ik ben de enige kostwinner van ons drieën.’ De cateringinkomsten van Najiba zijn namelijk minimaal.

In een centraal gelegen café wacht Karim. Hij verkiest een schuilnaam. De Gazaan was in Egypte aan de slag bij een grote internationale hulporganisatie toen Israël op 8 oktober zijn vergeldingsoorlog in Gaza begon.

Ook Karim is nu illegaal in het land omdat Egypte weigert om zijn werkvisum te vernieuwen. Hij kan gelukkig nog, niet officieel, onder de vleugels van de hulporganisatie werken. Maar omdat hij weet dat die job aan een zijden draadje hangt, blijft bij het liefst onder de radar.

Online onderwijs

Overleven was voor Fadel en Najah de eerste motivatie om te vertrekken. De tweede was de stellige overtuiging om Saleh, hun enige zoon, verstoken van onderwijs in Gaza, opnieuw in de schoolbanken te krijgen. Dat bleek ijdele hoop, omdat de Egyptische schoolpoorten gesloten blijven voor Palestijnse leerlingen zonder verblijfsdocumenten.

Wie toch les wil volgen, kan opteren voor een peperdure privéschool. ‘Het inschrijvingsgeld voor private scholen bedraagt minimum 3000 dollar’, zegt Fadel. ‘Dat kunnen wij niet betalen. Saleh volgt nu online lessen via een internationaal onderwijssysteem.’

Die lessen zijn beperkt, vertelt Saleh zelf. ‘Het is geen voltijds onderwijs. Soms heb je les in de ochtend, soms in de avond. Maar goed, dit is het enige wat ik moet en kan doen, omdat ik weet dat mijn ouders veel investeren in mijn onderwijs.’

Het is beter dan niets, reageren Fadel en Najah. ‘We beseffen ook dat veel Palestijnse lotgenoten niet in de mogelijkheid zijn om online onderwijs te volgen, omdat ze geen internettoegang of geen tablet kunnen betalen. De kosten zijn enorm. We moeten hier internetpakketjes aankopen, waarbij gigabytes als sneeuw voor de zon smelten door het vele downloaden van lessen en video’s. Maar goed, we vinden het van essentieel belang voor Saleh.’

Palestijnen: de ‘goede’ maar ‘rijke migranten’

Anders dan de Soedanezen zijn de Palestijnen uit Gaza voor de Egyptenaren de ‘goede migranten’. De gemiddelde Egyptenaar voelt zich verbonden met de Palestijnse zaak. Dat vertaalde zich, zeker in de beginfase van de Gaza-oorlog, ook in solidariteit en donaties, klinkt het.

‘Gewone mensen zijn vriendelijk,’ bevestigt Zakia, ‘ze heten ons zeker welkom.’ Maar ze nuanceert ook. Wie uit Gaza geraakt is, wordt immers vaak gezien als ‘de rijke Palestijn’, diegene die de prijs aan Hala (zie kader) kon betalen. ‘Als ze in de supermarkt mijn Palestijnse accent horen, denken ze dat ik middenklasse ben en hebben ze de neiging om prijzen op te drijven. We betalen ook gemiddeld meer voor een appartement dan een Egyptenaar. Maar we moeten krabben om rond te komen.’

Het is herkenbaar voor Fadel en Najah, die de wanhoop nabij zijn. ‘We konden onze investeringen in Gaza verkopen, onze auto, enzovoort. Het klopt dat we vroeger een goed leven hadden, maar nu hebben we niets meer.’

Amper hulp

Palestijnen vallen in Egypte letterlijk uit de hulpboot. Ze kunnen niet rekenen op de hulp van het VN-agentschap UNRWA dat in 1949 werd opgericht om Palestijnse vluchtelingen te beschermen. UNRWA is, behalve in Gaza en de Westelijke Jordaanoever, operatief in Jordanië, Syrië en Libanon. Maar Egypte heeft altijd geweigerd om UNRWA toe te laten op zijn grondgebied.

Ook de VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR krijgt vandaag geen toelating van Egypte om hulp te geven aan Palestijnen, of hen te registreren als vluchteling. In een reactie aan MO* laat de UNHCR weten zich volledig bewust te zijn van de penibele situatie van de Palestijnse vluchtelingen uit Gaza. ‘De UNHCR en andere VN-agentschappen in Eygpte zijn voortdurend in gesprek met de Egyptische regering over de precaire situatie van Palestijnse vluchtelingen, met de vraag om hen toegang te bieden tot hoognodige hulp.’ 

Naast de VN-organisaties krijgen andere internationale hulporganisaties evenmin amper de toelating om hulp te bieden. ‘Humanitaire hulp voor Palestijnen moet volgens Egypte in de eerste plaats naar Gaza gaan’, zegt de internationale hulporganisatie Norwegian Refugee Council die ook in Egypte actief is.

Wie wel in aanmerking komt voor (beperkte) hulp, zijn de medisch geëvacueerden en Palestijnse studenten die les volgen aan Egyptische universiteiten.

Egyptische spreidstand

Egypte ondertekende het naoorlogse VN-vluchtelingenverdrag. Dat verplicht Caïro wel degelijk om ook Palestijnen als vluchtelingen op te nemen, maar dat heeft Egypte altijd al geweigerd. Het wilde en wil niet in de kaart van Israël spelen en meewerken aan een gedwongen volksverhuizing van Palestijnen.

Tegelijk is Egypte, samen met Jordanië, een van de eerste landen die een vredesverdrag met Israël ondertekenden. Bovendien treedt de regering van president Abdel Fatah al-Sisi heel repressief op tegenover Egyptische burgers die zich al te openlijk pro-Palestijns opstellen. Caïro blijft ook doof voor de vraag van de Palestijnse ambassadeur om Gazanen dan ten minste tijdelijke verblijfsrechten te geven.

Dit alles plaatst Egypte in een vreemde spreidstand. Egypte bevindt zich met een gedeelde grens met Gaza en Israël in een heikele positie, klinkt het in informele gesprekken met Egyptische waarnemers die liever anoniem blijven.

Dat onderschrijft de Egyptische journaliste Rasha Qandeel. ‘Egypte en Jordanië tekenden vredesverdragen met Israël omdat ze er wel degelijk oorlogen mee uitvochten. Dat is nog iets anders dan de landen die de Abraham-akkoorden tekenden, wat voor een economische normalisatie in de relatie met Israël zorgde (in 2020 tekenden de Verenigde Arabische Emiraten, Bahrein, Marokko en Soedan die akkoorden met Israël en de VS, red.). Egypte is niet bevriend met Israël, maar deelt wel een lange grens met Gaza en Israël. Tegelijk zijn de Egyptische burgers niet opgezet met dat vredesakkoord en zijn ze het niet eens met hun regering.’

Wereld kijkt weg

‘Verschillende ambassades die ik vanuit Gaza aanschreef, meldden me dat we eenmaal buiten Gaza op hun hulp konden rekenen’, zegt Fadel. ‘We zitten nu in Egypte en ik heb die ambassades opnieuw aangeschreven. Het enige land dat intussen negatief reageerde, is Zwitserland. De rest antwoordt zelfs niet.’

Karim vertelt hoe hij van Europese ambassades te horen kreeg dat ze niets kunnen doen aangezien hij ‘geen adres heeft’ in Egypte. ‘Dat is net het hele punt! Dit is een kafkaiaans scenario ten voeten uit’, roept Karim uit.

Wie een internationaal netwerk heeft, kan sneller rekenen op hulp. De Gazaanse journalist en internationaal bekende fikser Islam Idhair en zijn vrouw, wier vier kinderen werden gedood door een Israëlische bom, kregen begin oktober eindelijk groen licht voor migratie naar Frankrijk.

Maar ook Idhair vertelde, toen ik hem in Caïro ontmoette, hoe migratie gepaard gaat met haast onbereikbare bureaucratische procedures.

De internationale gemeenschap staat niet te springen om Palestijnse vluchtelingen op te vangen. Hervestigingsprocedures gaan traag en zijn heel beperkt. Wie geen paspoort heeft, staat al gauw voor gesloten deuren.