Om bescherming te krijgen moeten Afghaanse vluchtelingen aantonen dat ze ‘te verwesterd’ zijn

Terugkeren is geen optie

De afgelopen jaren gebruiken steeds meer advocaten deze strategie. Nadat de Taliban in augustus 2021 de macht in Afghanistan hadden gegrepen, verklaarden zowel de overheden van België als die van andere lidstaten van de EU dat het gewapend conflict er beëindigd was. Het Belgische Commissariaat-Generaal voor Vluchtelingen en Staatlozen (CGVS) schreef in een verklaring dat er in Afghanistan ‘niet langer het risico bestaat om slachtoffer van willekeurig geweld te worden’.

In essentie heft dit de Belgische verplichting op om asiel te verlenen op basis van ‘subsidiaire bescherming’. Die geldt voor personen die niet erkend worden als vluchteling, maar waarvoor er voldoende redenen zijn om te geloven dat ze ernstig gevaar lopen als ze zouden terugkeren naar hun land van oorsprong.

België verleent nog steeds de status van vluchteling, maar volgens de verklaring van het CGVS alleen aan ‘mensen die doelbewust geviseerd worden door geweld – vrouwen, bepaalde etnische en religieuze minderheden, personen die vroeger bij het Afghaanse leger of tot de politie behoorden, bepaalde vroegere overheidsmedewerkers, activisten, journalisten, enzovoort’.

‘Deze verandering in het beleid laat de asielautoriteiten toe om selectiever bescherming toe te kennen’, zegt Thomas Willekens, beleidsmedewerker van Vluchtelingenwerk Vlaanderen. ‘Geen enkel EU-land wil het enige zijn dat de toegang voor Afghanen niet beperkt’, voegt hij eraan toe. Willekens refereert daarbij aan de groeiende onwil om vluchtelingen toe te laten, aangespoord door de algehele politieke verschuiving naar rechts in heel Europa.

Ook al is het moeilijker geworden om bescherming te krijgen, voor veel Afghanen is terugkeren geen optie. De Internationale Organisatie voor Migratie, die de EU-lidstaten helpt om vluchtelingen te hervestigen in het land van oorsprong, is sinds de coup niet meer actief in Afghanistan. ‘Ook al is de algemene veiligheidssituatie erop verbeterd, er zijn geen veilige plekken om naar terug te keren’, schrijft een woordvoerder van de IOM in een e-mail. Ze zegt daarin ook dat de situatie in Afghanistan ‘de grootste humanitaire crisis ooit is’.

Politieke moed

Officiële statistieken tonen aan dat België tussen augustus 2021, wanneer de Taliban aan de macht kwam, en december 2023 meer dan 7900 asielaanvragen heeft geweigerd. Volgens het Federaal Agentschap voor de Opvang van Asielzoekers (Fedasil) zijn er tussen januari 2022 en april 2024 minstens twintig Afghanen teruggekeerd naar hun land met hulp van de overheid. Die betaalde hun vliegtuigticket en een vergoeding van 1350 euro.

‘Terugkeer naar Afghanistan voor wie niet in ons land mag blijven, is dus wel degelijk mogelijk,’ schrijft de woordvoerder van staatssecretaris voor Asiel en Migratie Nicole de Moor (cd&v) in een e-mail. Maar de meeste mensen van wie de aanvraag werd geweigerd, worden aan hun lot overgelaten. Sommigen zoeken hun geluk elders in Europa, anderen zoeken werk waar ze het maar kunnen vinden. Dat kan in de bouwsector zijn, maar ook in het drugs- en prostitutiemilieu. Nog anderen, zoals Safai, studeren en leren de taal in afwachting van de uitkomst van hun beroep.

‘Er is politieke moed nodig om iets aan deze situatie te veranderen, zegt Willekens van Vluchtelingenwerk Vlaanderen. ‘Maar tot dusver ontbreekt die moed.’

In een poging om plaats te maken voor families kondigde staatssecretaris de Moor in augustus 2023 aan dat alleenstaande mannen niet langer in aanmerking komen voor opvang. Dat kwam haar op scherpe kritiek te staan van mensenrechtenverdedigers, waaronder de toenmalige EU-commissaris voor de Mensenrechten Dunja Mijatović.

Sindsdien kreeg de Belgische overheid boetes tot 20 miljoen euro voor het niet leveren van opvang voor meer dan 8000 asielzoekers. Die boetes weigerde de staatssecretaris te betalen, wat ertoe leidde dat in januari de koffiemachine en de koelkast van het kabinet in beslag genomen werden.

VN sporen aan tot voorzichtigheid

Nicole de Moor wijst erop dat er de afgelopen jaren heel wat plaats in de opvang is gecreëerd, maar ze erkent dat die nog niet volstaat. ‘Wie recht heeft op opvang, moet opgevangen worden’, schrijft ze in een verklaring. ‘Helaas slagen we daar vandaag niet in omdat de instroom zo hoog ligt’, voegt ze eraan toe. ‘In plaats van dwangsommen te betalen die ons niet dichter bij een oplossing brengen, heb ik resoluut gekozen om aan de grondoorzaken te werken.’

‘Om de asielaanvragen beter te kunnen behandelen voerde de regering in februari een “fast-track-procedure” in. Die geldt voor mensen met een nationaliteit die niet of nauwelijks in aanmerking komen voor asiel’, zegt de Moor. Afghanen horen daar niet bij. De staatssecretaris verwijst ook naar het nieuwe migratiepact dat de EU eerder dit jaar goedkeurde en dat ervoor moet zorgen dat ‘wie amper kans maakt op asiel, al aan de Europese buitengrenzen een antwoord krijgt’.

In mei heeft het federaal parlement een wet goedgekeurd die opvangplaatsen voorbehoudt voor mensen wiens procedure nog loopt. Volgens Nicole de Moor een logische stap die nog niet gezet was.

De Verenigde Naties sporen aan tot voorzichtigheid bij asielaanvragen en roept de EU op om beslissingen over Afghaanse immigranten uit te stellen tot de situatie in Afghanistan is gestabiliseerd en betrouwbare informatie over de veiligheid en de toestand van de mensenrechten beschikbaar is. Ze raden de EU-lidstaten ook aan om geschikte kandidaten de vluchtelingenstatus te geven, eerder dan andere vormen van bescherming die minder rechten inhouden en op regelmatige basis hernieuwd moeten worden.

In een rapport dat het Asielagentschap van de EU (EUAA) in mei uitbracht, staat dat de risicoprofielen van individuen die door de Taliban als verwesterd beschouwd kunnen worden ‘voor een groot stuk met die van mensen waarvan gedacht wordt dat ze religieuze, morele, en/of maatschappelijke normen overtreden, kunnen overlappen’. Die laatsten komen volgens het agentschap ‘meer dan waarschijnlijk’ in aanmerking voor de status van vluchteling.

Gebrek aan informatie

Toen ik Mohammadullah voor het eerst ontmoette in zijn Antwerps appartementje, eerder op het jaar, verontschuldigde hij zich voor de lege koelkast. ‘Het is ramadan,’ zei de 18-jarige jongen, ‘en ik vast’.

Mohammadullah, die enkel met zijn voornaam vermeld wil worden, zegt dat hij niet overweegt om zijn geloof en moslimidentiteit op te geven in ruil voor asiel. Tot dusver werd hem dat niet gevraagd. Maar sociaal werker Griet Braeye vertelde me dat het uitvoeren van christelijke rituelen, zoals het branden van een kaarsje bij een sterfgeval, beschouwd wordt als goed gedrag, en een bewijs van integratie dat kan toegevoegd worden bij een asielaanvraag. Verwesteren heeft voor Mohammadullah niets met geloof te maken. ‘Het gaat om naar school gaan, Nederlands leren, en fietsen.’

In mei 2021, een paar maanden voor de Taliban de macht grepen, kwam Mohammadullah aan in België. Zes jaar eerder was zijn broer Mohibulla thuis – een dermate klein dorpje in de provincie Kunar dat het zelfs niet detecteerbaar is op Google Maps – vertrokken naar België waar hij subsidiaire bescherming kreeg. Mohammadullah wilde zijn broer graag terugzien. Hij nam een bus naar Kaboel, dan naar Pakistan, en naar Iran. Te voet ging hij over de bergen naar Turkije. Met de auto ging het naar een opvangcentrum in Sofia, Bulgarije, waar hij op het vliegtuig naar Brussel werd gezet als niet-begeleide minderjarige.

Meer dan een jaar na zijn asielaanvraag werd die in december 2022 geweigerd. Een beroepsaanvraag werd door zijn advocaat ingediend op basis van het argument dat het nieuwe werk van Mohammadullah en zijn activiteiten in Antwerpen hem “te verwesterd” hadden om terug te keren naar Afghanistan.

Mohammadullah was een opleiding als zorgverlener gestart in een woonzorgcentrum waar hij regelmatig vrouwenlichamen aanraakte. Dat wordt door de Taliban als haram, onrein beschouwd. Zijn sociaal werker raadde hem aan om zich aan te sluiten bij een sportclub. Mohammadullah koos voor een turnkring waarvoor hij nauw aanpassende kledij draagt en beweegt op westerse popmuziek. Met een video toont hij me hoe hij danst op een choreografie die De Paardentemmers heet en waarbij hij omcirkeld wordt door meisjes met op zwepen lijkende linten. De muziek is het liedje Unstoppable van Sia.

In een brief naar de Raad voor Vreemdelingenbetwistingen (RVV) schrijft Griet Braeye dat Mohammadullah’s landgenoten hem uitlachen met zijn hobby door te zeggen dat het ‘niet mannelijk’, zelfs ‘zondig’ is. Desalniettemin zette hij door, iets wat gewaardeerd werd door de rechter. Zijn aanvraag werd in mei 2023 uiteindelijk goedgekeurd, twee jaar nadat hij ze voor de eerste keer had ingediend.

Het aantal goedkeuringen voor zaken als die van Mohammadullah is volgens het jaarrapport van de RVV gestegen van 1,03% in 2022 tot 7,24% in 2023. ‘Het is onmogelijk te zeggen hoeveel zaken er zijn goedgekeurd omdat advocaten succesvol konden aantonen dat hun cliënten “verwesterd” zijn’, zegt Frédéric Tamborijn, woordvoerder van de RVV. Hij voegt eraan toe dat die hogere goedkeuringsgraad overeenkomt met de scherpe stijging van zaken nadat België in 2021 een moratorium om ze te behandelen had opgeheven.

Ruben Wissing, onderzoeker van de onderzoeksgroep Migratierecht van de UGent, heeft nog een andere verklaring: ‘Het mag duidelijk zijn dat er rechters zijn die het niet eens zijn met de asielautoriteiten. Daar is bovendien een uitstekend wettelijk argument voor, namelijk het gebrek aan informatie over Afghanistan. Daarom moet je geloofwaardige aanvragers het voordeel van de twijfel gunnen, wat betekent dat je hen bescherming biedt, en het niet op dergelijk grote schaal weigert.’

Wissing ziet een groeiend aantal zaken waarbij advocaten aanvoeren dat hun cliënten te verwesterd zijn om terug te keren. Maar hij waarschuwt ook voor valkuilen. ‘Op die manier loop je het gevaar dat die jongeren een heel eenzijdig beeld van het Westen krijgen, een cultuur die draait rond het eten van varkensvlees, het drinken van alcohol en het hebben van buitenechtelijke seks.’

‘Niemand is koning’

Bij mijn volgende bezoek aan Mohammadullah, op een regenachtige lentemiddag, biedt hij me groene thee en een bord gedroogde vijgen aan. Hij toont me een video waarin hij een dubbele achterwaartse salto uitvoert en perfect op zijn voeten neerkomt.

Hij zegt dat hij trots is op die beweging, op zijn opleiding als zorgverlener, zijn nieuwe leven in Antwerpen en de positieve beslissing in zijn asielaanvraag. Hij vond het niet erg om de rechters ervan te overtuigen hoe verwesterd hij was. ‘Ik moest dat doen om hier te blijven. Het maakt niet uit of het raar was, er was geen andere manier.’

Nochtans heeft hij de turnkring tijdens de ramadan opgegeven door een gebrek aan energie. En Mohammadullah wil zijn studies wel beëindigen, maar is niet zeker of hij zorgverlener wil worden. Het ‘zorgen voor ouderen’, een van de zinnen die hij in de les Nederlands tegenkwam, komt niet echt overeen met wat hij erover in gedachten had. Hij ging ervan uit dat hij ouderen moest helpen met de straat over te steken, niet dat hij hen moest wassen. Zelfs al is de ‘intense schaamte’ die hij daarbij aanvankelijk voelde langzaam weggedeemsterd.

Hij vertelt me dat zijn moeder binnen een paar maanden uit Afghanistan naar hier komt om bij hem en zijn broer te zijn. En dat ze hopen om een huis te kunnen huren, zodat ze niet moeten blijven in het appartement met een slaapkamer in de drukke buurt waar ze nu wonen.

In Gent is Safai ook gestopt met sporten. Vechten, lopen en fitnessen deden hem zich goed voelen, maar nadat zijn vader in april door de Taliban werd vermoord, werd het trainen te stresserend. Bovendien was hij boos. Boos op de Belgische overheid omdat ze zo veel tijd namen voor het afhandelen van zijn dossier en hem nu in het ongewisse laten terwijl hij zijn beroep afwacht. Boos op zichzelf ook, omdat hij niet geslaagd is voor zijn eerste taalexamen. Dat examen zal hij opnieuw moeten afleggen als zijn asielaanvraag wordt goedgekeurd.

Hij draagt een zwarte ring in de vorm van een kroon. Met zijn zwart-witte sneakers en zwarte hoodie lijkt hij zo weggelopen uit de video’s van taekwondostrijders die hij me liet zien. Hij glimlacht als ik hem vraag naar de betekenis van de ring. Overwinningen zijn vluchtig, heeft hij geleerd. Hoe sterk je ook bent, sommige dingen kun je niet in je eigen voordeel ombuigen. Maar de rechters, noch de Taliban, hebben het laatste woord. ‘Niemand is koning’, zegt hij.

Deze tekst is oorspronkelijk in het Engels verschenen op The Dial.