‘Onbetaalbaar’, ‘nutteloos’ en ‘gevaarlijk’: waarom dammen in Pakistan geen oplossing zijn

Begin 2025 wordt de bouw afgerond van de Dasu-waterkrachtcentrale op de Indus, de belangrijkste rivier van Pakistan. Later dat jaar starten ook de werken van de kleinere Gabral-Kalam-dam op de Swat-rivier, een vertakking van de Indus. 

Volgens de Pakistaanse overheid zijn waterkrachtcentrales de enige klimaatneutrale manier om de nationale water- en energietekorten aan te vullen. Ze verwijst naar de stroomonderbreking van januari 2023, toen het tekort aan elektriciteit tot 7000 megawatt steeg.

De overheid benadrukt ook dat de bouw van dammen overstromingsrisico’s doet afnemen. Maar niet iedereen is daarvan overtuigd. ‘Wij zijn niet tegen dammen, wij zijn alleen tegen grote dammen’, zegt Farooq Tariq, secretaris van een Pakistaans collectief van boerenorganisaties. 

Dezelfde mening is ook Zaghum Abbas toegedaan. Hij is verantwoordelijke voor het luik klimaatgerechtigheid bij de Aziatische Volksbeweging voor Schulden en Ontwikkeling, een regionaal samenwerkingsverband van volksbewegingen, gemeenschappen, ngo’s en vakbonden. ‘In de huidige context van klimaatverandering en biologische achteruitgang is een megadam slecht nieuws.’

Twee satellietbeelden volstaan om een idee te krijgen van de impact die een dam heeft op een rivier. De onderstaande foto toont de Indus voor en tijdens de bouw van de Dasu-dam.

Bovendien zijn dammen ook geen oplossing voor de watertekorten in de landbouw, meent Daanish Mustafa, professor maatschappijkritische geografie aan King’s College in London. ‘Pakistan krijgt dankzij de bestaande dammen in de winter 10% meer water op zijn velden. Maar de rivier verliest op dat moment weinig water door verdamping, waardoor dat surplus niet nodig is.’

Daarnaast wordt 80% van de waternoden van landbouwgewassen gevuld door grondwater, legt Mustafa uit. ‘Daar verdampt ook ‘s zomers niets van en het is gratis.’ Alleen krimpt die voorraad, doordat de bevolking en de landbouw te veel grondwater oppompen. Dat komt ironisch genoeg deels doordat er minder water door de rivier stroomt.

Mustafa ontkracht ook dat de bouw van dammen noodzakelijk is voor het aanvullen van de energietekorten. Uiteindelijk is het aandeel waterkracht in de energiemix van Pakistan beperkt. In 2021 kwam meer dan 85% van de Pakistaanse energie uit fossiele brandstoffen. Minder dan 10% van de elektriciteit kwam uit waterkracht.

Daarbij komt nog dat Pakistan niet eens alle energie die het opwekt met waterkracht benut. Het is het veertiende land ter wereld dat het meeste opgewekte elektriciteit verliest tijdens de verdeling ervan door het energienetwerk.

‘De overheid zou beter inzetten op de verbetering van dat netwerk’, meent Mustafa. De stroomonderbreking van vorig jaar komt volgens hem niet door een tekort aan energie, maar door het ontoereikende beheer ervan.

Tot slot houdt het volgens de professor geen steek dat waterkrachtcentrales de beste klimaatneutrale manier zouden zijn om energie op te wekken. ‘De Pakistaanse bevolking installeert nu bijvoorbeeld massaal zonnepanelen, maar die zitten in de private sector en daar kunnen de overheid en de Wereldbank niet mee pronken.’

Dat Pakistan een enorm potentieel heeft voor zonne-en windenergie is ook de Wereldbank niet onbekend. Ze maakte bijvoorbeeld 100 miljoen dollar vrij voor het Sindh Solar Energy Project, maar dat is net zoals de bouw van megadammen een grootschalig plan en het komt de noden van de Pakistanen niet tegemoet. 

Te weinig doorstroom heeft negatieve gevolgen voor het milieu, legt Abbas uit: ‘Vervuilende stoffen van de industrie worden minder goed gemengd in het water, en de zee stroomt landinwaarts omdat de Indus te sterk is afgezwakt bij de delta.’

Door lekken in de kanalen stijgt lokaal de grondwaterspiegel. Maar wanneer dat water verdampt – en er verdampt veel water – laat het zout achter en verzilt de bodem ook op plekken die verder van de zee liggen.

Ook het sediment dat in het water zit zorgt voor problemen. Vruchtbaar slib, dat anders doorstroomt tot bij de landbouwgronden, blijft achter in het reservoir en doet de capaciteit van de dam afnemen. Door het opstapelen van sediment bevat het reservoir minder water en kan het ook minder energie opwekken. 

Als dat slib zich trouwens te sterk opstapelt, dreigt het de uitlaten te verstoppen. In het geval van de Tarbela-dam bleek de toestroom sediment lager dan verwacht, waardoor die nog rendabel is tot 2060, ondanks dat de dam al 30% van zijn capaciteit verloor.

Tikkende tijdbommen

Mustafa noemt de bouw van nieuwe dammen in Pakistan ‘een dwaasheid van de hoogste orde’. Hij wijst op de risico’s die deze projecten inhouden bij de kerncentrales langs de Indus en legt een parallel met Fukushima.

‘Als een dam zoals in Dasu doorbreekt en het water de vier reactoren van de kerncentrale in het verderop gelegen Chashma vernielt, is Pakistan voor vijftigduizend jaar onbewoonbaar.’

Hij legt uit dat de Himalaya de meest seismisch actieve zone ter wereld is, omdat de Indische plaat daar tegen de Euraziatische duwt. ‘Bouw daar een dam op die zo groot is dat ze haar eigen aardbevingen kan veroorzaken en je vraagt om problemen.’

Het is natuurlijk ongelukkig dat de landvormen die het meest geschikt zijn om een dam op te bouwen vaker voorkomen in gebieden die zo gevoelig zijn voor aardbevingen.

Desondanks bouwt Pakistan lustig verder. Er zitten nog verschillende projecten in de pijplijn, zoals op de Swat-rivier, waar de Wereldbank, China en Korea vijf dammen helpen bouwen. De Pakistaanse overheid houdt zoet water opgeslagen achter dammen onder het voorwendsel dat ‘het nodig is voor irrigatie’.

‘Dammen zijn het meest zichtbare symbool van ontwikkeling. Het zijn moderne tempels, ideologische bliksemafleiders,’ legt Mustafa uit. ‘Dat is zo sinds de jaren 1960.’ Toen werden de twee oudste dammen van Pakistan, de Tarbela-Dam en de Mangla-dam, gebouwd met financiering van de Wereldbank. De overheid beloofde toen een groene landbouwrevolutie, maar die is tot op heden uitgebleven.

De Pakistaanse overheid worstelt met corruptie en bureaucratie. Mustafa: ‘Pakistan is een militaire dictatuur met een civiele voorgevel – dat weet iedereen – en militairen staan niet bekend om hun verstand.’

Tariq en Abbas hekelen hoe de investeringen alleen de ‘rijke enkeling’ dienen: ‘Veel geld verdwijnt in de zakken van hooggeplaatste ambtenaren, en die geven alleen om wat ze aan de wereld kunnen tonen.'

De schuldencarrousel

Meer dan 20% van de Pakistaanse bevolking leeft in armoede. ‘De staatsschuld is gigantisch en dan investeert Pakistan 10% van haar bruto binnenlands product in de Dasu-dam … Wie doet zoiets?’, vraagt Mustafa zich hardop af.

Buitenlandse leningen houden Pakistan in een houdgreep. ‘Het geld dat we lenen, wordt niet geïnvesteerd in duurzame ontwikkeling op lange termijn’, foetert Tariq. ‘Daardoor halen we er geen winst uit en kunnen we onze leningen niet afbetalen.’

Het gevolg is dat Pakistan elders geld leent om openstaande schulden af te betalen. In juli 2023 maakte het IMF 3 miljoen Amerikaanse dollar vrij om Pakistan te behoeden voor een wanbetaling op zijn staatsschuld.

Tegen het einde van dit jaar moet Pakistan trouwens nog eens 27 miljard dollar terugbetalen aan andere buitenlandse leningen. Het is waarschijnlijk dat Pakistan ook daarvoor zal moeten lenen bij het IMF.

In totaal had de Pakistaanse overheid in december 2023 nog een rekening openstaan van 62.881 biljoen Pakistaanse roepies – ofwel meer dan 200 miljard euro. Dat is bijna driekwart van het bruto binnenlands product.

Wanneer de Wereldbank vervolgens subsidies voor energie afschaft, schieten energieprijzen de hoogte in. De Wereldbank vraagt ook om de belasting op landbouwproducten te verhogen, zodat de overheid meer inkomsten heeft.

Abbas: ‘De last van het terugbetalen van de nationale schulden komt zo terecht op de schouders van de gewone burger.’

Strijdvaardigheid troef

Toch weigeren Abbas en Tariq op te geven. ‘De bevolking gaat steeds meer de straat op, maar het is nog een lange weg voordat er iets verandert’, zegt Abbas. Hij werkt mee aan een politieke partij die terugvecht tegen de militaire dominantie in het land. ‘Dat is niet eenvoudig want ik verwacht nog wel wat vuil spel van de overheid in de toekomst.’

Tariq sluit af: ‘De bevolking wordt zich langzaamaan bewust van klimaat- en milieuproblemen. Ze ziet langzaam maar zeker in dat het zo niet verder kan.’

‘Het is een kwestie van de alarmbel te luiden en mijn job als academicus is om het publiek te informeren’, zegt Mustafa.

Maar zullen de activisten gehoor vinden? Pakistan is geen democratie en de bewegingen die het opnemen tegen de overheid en de Wereldbank zijn nog te klein om zwaar door te wegen.

Toch gaat het wel degelijk om een ‘existentieel’ probleem voor Pakistan. Mustafa: ‘Als er iets wezenlijks misgaat met een grote dam is het game over.’