De groeiende onderdrukking van milieuprotest

‘De wereld behoeft actie, snelheid en werkelijke permanente verandering’, zei Inger Andersen, hoofd van het VN-Milieuprogramma (UNEP), in februari op de milieutop in de Keniaanse hoofdstad Nairobi. Die stond in het teken van de driedubbele planetaire crisis: klimaatverandering, biodiversiteitsverlies en vervuiling.

Na een week vergaderen keurde een recordaantal van zo’n 7000 afgevaardigden uit 193 landen op 1 maart een waslijst resoluties op velerlei gebied goed.

Het door Bolivia ingediende voorstel Living Well and in Harmony with Nature, dat oproept om rechten toe te kennen aan de natuur, redde het echter niet. Vooral westerse landen zagen er geen heil in, al zeiden ze dat niet met zoveel woorden. Vertegenwoordigers van Canada, de Verenigde Staten en de Europese Unie stelden dat ze te weinig tijd hadden om zich in het onderwerp te verdiepen en adviseerden Bolivia het voorstel op de eerstvolgende milieutop opnieuw in te dienen.

Een Britse afgevaardigde was duidelijker over het hoe en waarom: ‘Wij accepteren niet dat rechten kunnen worden toegekend aan de natuur.’ Daarmee past het Verenigd Koninkrijk in de klassieke westerse gedachte waarin de natuur als rechtsobject gedefinieerd wordt. Het gaat daarmee echter voorbij aan recente ontwikkelingen in onder andere Nieuw-Zeeland, Ecuador, Oeganda en India, waar ecosystemen zoals bergketens en rivieren als rechtssubject zijn erkend.

Steeds vaker spreken politici en media in de publieke arena over vandalen, criminelen, zelfs over ecoterroristen en groene taliban.

‘Er is een voortdurende discussie, ook bij de Verenigde Naties en de Raad van Europa, over het toekennen van rechten aan de natuur, maar ook over een concept als ecocide’, zegt Michel Forst, Speciaal Rapporteur van de Verenigde Naties onder het Verdrag van Aarhus. ‘Helaas is een aantal landen daarin nogal terughoudend. Voor hen bestaat een bos uit hout, en van hout maak je meubels. Hopelijk veranderen ze ooit van mening, want zo zie ik de toekomst niet.’

Tot die tijd is de natuur aangewezen op rechtspersonen, individuen dan wel organisaties, die opkomen voor haar belangen en welzijn. Maar met de rechten van die rechtspersonen blijkt het ook niet al te best best gesteld. Op 28 februari luidde Forst de noodklok met het rapport Staatsrepressie van milieuprotest en burgerlijke ongehoorzaamheid: Een belangrijke bedreiging voor mensenrechten en democratie.

Verharding in taal en handhaving

Het Verdrag van Aarhus, geratificeerd door de EU-lidstaten, het Verenigd Koninkrijk, en een handvol landen daarbuiten, biedt milieuactivisten en natuurbeschermers het recht op toegang tot informatie, deelname aan besluitvorming en een eerlijke rechtsgang.

Vreedzaam protest, inclusief burgerlijke ongehoorzaamheid, valt onder de pijler ‘deelname aan besluitvorming’. Het protestrecht is bovendien beschermd door fundamentele mensenrechten, zoals de vrijheid van meningsuiting en de vrijheid van vereniging en vergadering.

Desondanks signaleert Forst in zijn rapport een enorme verharding in de omgang met milieubeschermers en demonstranten. Het begint met het taalgebruik. Steeds vaker spreken politici en media in de publieke arena over vandalen, criminelen, zelfs over ecoterroristen en groene taliban.

Zo sprak de Spaanse Vox-leider Santiago Abascal van een activistische dictatuur. In maart 2023 verwees de Oostenrijkse politicus Dominic Mair naar klimaatactivisten als terroristen. In november van datzelfde jaar benoemde de Franse minister van Binnenlandse Zaken Gerald Darmanin de manifestatie van zo’n 6000 demonstranten tegen de waterreservoirs van Sainte-Solline als ecoterrorisme. Het gevaar van een dergelijke stigmatisering, aldus Forst, is dat het verbaal en fysiek geweld aanmoedigt.

Op het gebied van regelgeving werden oude wetten gereactiveerd en nieuwe geïntroduceerd. In Italië, bijvoorbeeld, werd de antimaffiawet van stal gehaald om demonstranten uit bepaalde steden te weren. In het Duitse Beieren werd de antiterrorisme-eenheid belast met onderzoek naar de actiegroep Letzte Generation, die regelmatig het nieuws haalt met het blokkeren van wegen en oliepijplijnen.

Vooral het Verenigd Koninkrijk voerde in een poging protesten aan banden te leggen draconische nieuwe wetgeving in. In 2022 stemde het Britse parlement vóór de Police Crime Sentencing and Courts Act, die publieke overlast tot een strafbaar feit maakt met een maximale gevangenisstraf van tien jaar.

In 2023 volgde de Public Order Act, die vreedzaam protest verder criminaliseert. Die definieert onder meer het maken van een menselijke ketting (locking-in) en het blokkeren van tunnels, wegen en essentiële infrastructuur als strafbare feiten.

De voormalige Britse premier Rishi Sunak gaf in juni 2023 toe dat de rechtsgeoriënteerde denktank Policy Exchange de pen vasthield bij het schrijven van beide wetten. Overigens werkte Sunak vroeger zelf voor deze door de fossiele industrie gefinancierde denktank.

‘Een andere zorgelijke ontwikkeling is dat Britse bedrijven, waaronder staatsbedrijven, steeds vaker een beroep doen op de zogenaamde civil injunction’, zegt Forst.

Civil injunction is een gerechtelijk bevel om iets niet te doen, zoals van iets of iemand wegblijven. Activisten mogen zich bijvoorbeeld niet in de buurt van een bepaalde weg of olie-installatie begeven.

‘Het probleem is dat demonstranten van wie de naam op een dergelijk bevel staat daarvan niet van tevoren op de hoogte gebracht moeten worden’, aldus Forst. ‘Het gevolg is dat zij na een protestactie plots ook civielrechtelijk persoonlijk aansprakelijk kunnen worden gesteld.’

Ook op het gebied van rechtshandhaving stelt Forst een verharding vast. Zijn rapport beschrijft talloze incidenten waarbij Europese politieagenten onnodig hardhandig optreden, demonstranten preventief arresteren en sneller het waterkanon en handboeien gebruiken. Daarnaast worden lichte feiten als zwaardere delicten bestempeld, waardoor openbare aanklagers hogere straffen eisen.

In Frankrijk, bijvoorbeeld, worden activisten die wegen blokkeren niet alleen vervolgd voor obstructie van wegverkeer, maar ook voor het in gevaar brengen van de levens van anderen, waarop een zwaardere straf staat. In Denemarken en Zweden wordt steeds vaker georganiseerd vandalisme en sabotage ten laste gelegd. Ook daar staan zwaardere straffen op.

Over de rechtspraak zegt het rapport dat Europese rechters door ‘het misbruiken van preventieve hechtenis, zware borgvoorwaarden, lange en onvoorspelbare procedures en, in toenemende mate, harde en disproportionele straffen’ bijdragen aan het creëren van een repressief klimaat. Noorwegen is een uitzondering. Het Verenigd Koninkrijk spant opnieuw de kroon.

Geweldloze actie

Op 13 november 2023 nam de 57-jarige architect Stephen Gingell met een veertigtal anderen deel aan een zogenaamde slow march in Noord-Londen. Langzaam wandelen op de openbare weg is een populaire tactiek van activisten om aandacht te vragen voor het milieu en de klimaatverandering.

Aanvankelijk begeleidde de politie de groep, maar op een viaduct gingen de agenten plots over tot arrestaties. Een politiebusje bracht Gingell in handboeien naar een lokaal bureau, waar hij 23 uur in hechtenis bleef. Een maand later verscheen hij voor de rechter op grond van Sectie 7 van de Public Order Act: het verstoren van essentiële nationale infrastructuur.

‘Ik legde netjes uit dat het een geweldloze en ongevaarlijke actie betrof en verwachtte een taakstraf en een boete van een paar honderd pond’, zegt Gingell. ‘Ik wist niet wat me overkwam toen de rechter me de maximale straf van zes maanden cel oplegde.’

Gingell kwam uiteindelijk een paar dagen voor kerst op borg vrij. De Engelsman Morgan Trowland en de Duitser Marcus Decker hadden minder geluk. Zij werden vorig jaar ieder tot meer dan 2,5 jaar gevangenisstraf veroordeeld voor het hangen van een spandoek aan een brug in Londen. Trowland werd na veertien maanden vrijgelaten. Becker zit nog altijd vast.