Dit moeten de zeven groene werven worden van de volgende Europese regering

De herverkiezing van Ursula von der Leyen tot voorzitter van de Europese Commissie betekende dan toch geen grote stap achteruit op het vlak van klimaatbeleid. De laatste maanden van Von der Leyens eerste bestuursperiode waren nochtans getekend door grote boerenprotesten. Even leek het politieke draagvlak voor groen beleid totaal zoek. Maar grote delen van Europa kreunden deze zomer alweer onder de felle hitte en bossen stonden opnieuw in vuur en vlam.

Binnenkort gaat de nieuwe Europese Commissie aan het werk. Eerder deze zomer werd Von der Leyen herverkozen als Commissievoorzitter door het Europese Parlement. In haar 'Strategische Richtlijnen' voor de komende bestuursperiode maakte Von der Leyen van Klimaat nog steeds een speerpunt. Een klimaatneutrale Europese Unie tegen 2050 blijft prioriteit. En dat niet alleen: ze zet die ambitie kracht bij door de eerder geuite ambitie te herbevestigen om de CO2-uitstoot tegen 2040 met 90% te doen dalen.

2. De EU-lidstaten aan het werk zetten

Met de oprichting van de energie-unie zette de Europese Unie in op meer onafhankelijkheid in de energiebevoorrading. Maar in haar verslag van 2023, waarin de Commissie voor het eerst de klimaatplannen van de lidstaten en hun vooruitgang doorlichtte, was ze zelf kritisch. Lidstaten zouden 'aanzienlijke afwijkingen van de collectieve klimaatstreefcijfers van de EU' vertonen. 

'Ook al zijn lidstaten niet altijd te vinden voor Brusselse bemoeizucht, toch ligt de oplossing grotendeels bij meer Europese sturing.'

Waarom loopt de implementatie van de wetgeving door lidstaten zo stroef? 'De nationale politieke context en de binnenlandse prioriteiten steken soms stokken in de wielen', legt Martinelli uit. 'Ook al zijn lidstaten niet altijd te vinden voor Brusselse bemoeizucht, toch ligt de oplossing grotendeels bij meer Europese sturing.'

Europa volgt het beleid van de lidstaten al uitvoerig op. 'Het belangrijkste gereedschap dat het daarvoor heeft, is de controle van nationale wetgeving en energieplannen', vertelt Jakubik. 'Binnen de energie-unie moeten lidstaten frequent hun Nationale Energie- en Klimaatplannen (NECP) inleveren aan de Commissie. Wanneer een lidstaat bijvoorbeeld niet voldoet aan bepaalde regelgeving, kan de Commissie een klacht opstellen en een onderzoek openen.'

Maar enkel controleren is niet genoeg. Europa moet de lidstaten ook actief begeleiden met het vormgeven van klimaatbeleid, vindt Martinelli van CAN Europe. 'De Commissie zou bijvoorbeeld werk kunnen maken van een Groene Adaptatiewet, zodat lidstaten een praktisch handvat krijgen om hun klimaatadaptatiebeleid vorm te geven.' 

Ook financiële impulsen kunnen sturend werken. 'Binnenkort onderhandelen de lidstaten weer over de volgende meerjarenbegroting, wat een instrument kan zijn om bepaalde initiatieven financieel aan te moedigen', vindt Martinelli. 'Je zou aan bepaalde budgetten en fondsen voorwaarden kunnen koppelen voor een sociale en groene insteek.'

Het Europese Herstelfonds, een pakket van 750 miljard euro dat werd opgezet in het zog van de coronacrisis, liet zien dat dat kan werken, vindt Martinelli. 'Dat was gericht op herstel van economieën, maar het stelde ook verschillende duurzaamheidsvoorwaarden op voor de wijze waarop lidstaten hun herstelbeleid uitvoeren. Het was een enorm doeltreffende manier om een bepaald beleid uit te lokken.'

3. Fossiele brandstoffen aanpakken met de wortel en de stok

In 2022 deelde de Europese Unie naar schatting 123 miljard euro aan subsidies uit aan de fossiele brandstoffensector, zo staat te lezen in het verslag van 2023 van de Commissie over energiesubsidies. Dat was een stijging ten opzichte van het jaar ervoor (56 miljard euro), als gevolg van de energiecrisis. Cijfers van 2024 zijn er nog niet, maar CAN Europe denkt dat die subsidies kunnen dalen tot 78 miljard euro dit jaar, op basis van schattingen van het Internationaal Monetair Fonds (IMF). 

'De Commissie geeft signalen over de uitfasering van fossiele subsidies, maar er moet een concrete stopdatum komen', vindt Martinelli. Voor een deel van de geplande subsidies is die stopdatum er immers nog niet. Maar 47% (58 miljard euro) van de totale subsidies (123 miljard euro) in 2022 had een geplande einddatum vóór 2025, blijkt uit gegevens van de Unie.

Daarnaast is er voor ongeveer 1% (1,7 miljard euro) van de subsidies een einddatum op de middellange termijn (2025-2030) vastgelegd.

Voor de resterende 52% (64 miljard euro) is die einddatum er nog niet, of pas na 2030. Voorlopig worden deze subsidies nog steeds jaarlijks uitgedeeld voor onbepaalde duur. 

Martinelli pleit er niet alleen voor de subsidies te schrappen, maar wil ook de belastingen op de sector omhoog zien gaan. 'De energietransitie moet een rechtvaardige transitie zijn, de vervuiler moet betalen.' Maar Jakubik van Forum Energii noemt dat 'politiek gezien aartsmoeilijk. Ook voor belastinghervormingen is unanimiteit nodig.'

6. Het groene verhaal goed verkopen

Is er voldoende draagvlak voor groen beleid? Als we de meest recente Eurobarometer mogen geloven wel. Driekwart van de Europeanen (78%) gaat akkoord met de stelling dat milieu en klimaatkwesties hun dagelijks leven beïnvloeden. Vier op de vijf (84%) vindt daarom dat Europese wetgeving nodig is om het milieu en het klimaat te beschermen.

Toch scoorden de meeste groene partijen in Europa ondermaats bij de Europese verkiezingen in juni. 'Mensen liggen wakker van hun dagdagelijkse levenskwaliteit. Ze leggen de link niet met het klimaat', verklaart de Oostenrijkse groene politica Lena Schilling, het jongste zetelende Europarlementslid, het verkiezingsresultaat. 

'De klimaatverandering heeft wel degelijk impact op de levenskwaliteit. Veel mensen voelen de impact van de klimaatcrisis vandaag al. Bovendien zijn er talloze economische en sociale argumenten voor de groene transitie. Denk alleen al aan de jobmogelijkheden', vertelt Schilling. 'Eigenlijk is dat een klare boodschap. Het is een uitdaging om dat verhaal verkocht te krijgen.'

Hét narratief dat de groene beweging de komende jaren moet brengen, vindt Martinelli, is dat de groene transitie rechtstreeks moet samengaan met het wegwerken van grote economische en sociale ongelijkheid. Een stap in de goede richting binnen de Europese Unie, zegt ze, is het Sociaal Klimaatfonds, van 86 miljard euro. Dat fonds moet kwetsbare burgers en kleine bedrijven ondersteunen bij de energietransitie. 'Maar het is niet genoeg en de werking van dat fonds is nog weinig concreet.'

7. Holistisch te werk gaan

De energietransitie vraagt dus stimulering van bedrijven, de afremming van bepaalde sectoren en een verhaal dat goed wordt verkocht. 'Maar om echt de omslag te maken, moet ons economisch model in zijn totaliteit worden herdacht', vindt Martinelli.

Een circulair economisch model is de belangrijkste werf, zegt ze. Daarbij moeten recyclage, duurzame productie en nieuwe consumptiepatronen centraal staan. 'Want ook ons consumptiemodel moet duurzamer worden.'

'De groene transitie moet geen surrogaat zijn voor het model dat ons klimaat jarenlang beschadigde. We moeten zoeken naar een duurzamer model, waarbij de massaconsumptie beteugeld en begrensd wordt.' Voor het eerst ziet ze dat de richtlijnen van Von der Leyen zo'n circulariteit aanstippen als actiepunt. ‘Een positieve ontwikkeling.' 

Een circulaire economie biedt grote kansen voor het Europese bedrijfsleven, denkt ook Jakubik. 'Europese bedrijven zijn wereldtop als het op recyclage en duurzame ontwikkeling aankomt. Europa kan een leidende rol spelen.'

Berghmans pleit voor meer uitwisseling tussen  Europese lidstaten. 'Frankrijk verleent subsidies voor het leasen van auto’s gebaseerd op iemands socio-economische status. Andere lidstaten kunnen daarvan leren, maar het is Europa dat daar centraal op kan aansturen.’