Latijns-Amerika is niet langer de achtertuin van de Verenigde Staten

Latijns-Amerika heeft alles voor de ontwikkelingen van de toekomst: zeldzame aardmetalen, koper, goud en zilver, vruchtbare landbouwgrond, ruimte voor wind- en zonne-energie, zoetwatervoorraden, hotspots van biodiversiteit … De Verenigde Staten, China, Rusland en Europa proberen op verschillende manieren de toegang tot die natuurlijke rijkdommen te verzekeren, maar het is haast onmogelijk om China naar de kroon te steken.

Sinds de golf van linkse regeringen tussen 2000-2015 in Latijns-Amerika heeft China, dat in 2001 net lid van de WHO was geworden, er werk van gemaakt om het subcontinent te integreren in zijn Nieuwe Zijderoute, als afzetmarkt voor zijn afgewerkte producten, maar vooral ook als bron van natuurlijke rijkdommen. In de voorbije twee decennia groeiden de handelsstromen tussen China en Latijns-Amerika van 12 miljard euro naar 450 miljard euro.

China is daarmee uitgegroeid tot de op één na grootste handelspartner, na de VS. 35 procent van de totale export van Brazilië gaat naar China. 73 procent van de Braziliaanse soja heeft de Volksrepubliek als bestemming.

Tussen 2005 en 2022 leenden Chinese banken meer dan 128 miljard euro aan Latijns-Amerika. Dat blijkt uit het onlangs verschenen rapport New Infrastructure: Emerging Trends in Chinese Foreign Direct Investment in Latin America and the Caribbean. De investeringen gaan naar grote infrastructuurwerken, zoals de aanleg van havens, wegen en spoorwegen, stuwdammen en ontginningsprojecten in landbouw en mijnbouw. Een project dat stap voor stap gestalte krijgt, is de aanleg van een transcontinentale spoorlijn. Die verbindt de Braziliaanse haven Açu, nabij Rio de Janeiro, met de Peruaanse havenstad Ilo. Het is een traject van zo’n 5000 kilometer, dat zowel het Amazonewoud als de hoge Andes moet overwinnen.

Volgens hetzelfde rapport tekent zich de jongste jaren een tweede golf van Chinese investeringen af. Die zijn meer gericht op de domeinen die voor China vandaag prioritair zijn: innovatie in ICT en in hernieuwbare energie.

In november vorig jaar had Xi Jinping ontmoetingen met de Peruaanse president Dina Boluarte over e-commerce, energie en mijnbouw. Met de Colombiaanse president Gustavo Petro sprak hij over stedelijke mobiliteit, en met de Uruguayaanse Luis Lacalle Pou over de productie van farmaceutische producten. Ook het uitrollen van het 5G-netwerk staat op de agenda. Chinese bedrijven investeren inmiddels in de productie van elektrische wagens en batterijen in Brazilië, Mexico en Argentinië. In Chili is China dan weer erg geïnteresseerd in de lithiumvoorraden. Het Chinese bedrijf Tianqi Lithium is voor 25 procent mede-eigenaar van het Chileense bedrijf SQM. Sinds 2019 is China een van de topinvesteerders in Chili, na de VS en Canada.

Handelssancties

Mexico, de uitverkoren handelspartner van de VS in het vroegere Nafta-akkoord (Noord-Amerikaanse vrijhandelsassociatie; sinds 2020 officieel USMCA, red.) speelt vandaag helemaal in de kaart van China. De Chinese investeringen in Mexico nemen de jongste jaren opvallend toe. Chinese bedrijven zoeken een uitweg om de handelssancties, opgelegd door de regering-Trump en gehandhaafd door huidig president Joe Biden, te omzeilen.

Tal van deze bedrijven doen aan ‘nearshoring’: ze vestigen zich aan de Mexicaanse noordgrens, produceren daar en importeren in de VS hun “Mexicaanse” producten. Zo ontlopen ze de opgelegde hoge importheffingen.

De resultaten zijn zichtbaar in de handelsbalans: Mexico stak onlangs China voorbij als belangrijkste handelspartner van de VS. Tegelijk is het een welkome bron van tewerkstelling voor Mexico, een factor die kan helpen om de migratie in te dijken.

Het paard van Peking

In tegenstelling tot de VS houdt China zich buiten de interne politieke ontwikkelingen in de landen. Maar op internationaal vlak verwacht het wel duidelijke stellingnames van zijn bondgenoten, bijvoorbeeld in de relaties met Taiwan. Nicaragua en Honduras verbraken onlangs hun banden met Taiwan om die met China nauwer aan te halen.

Panama deed dat al in 2016. Dat jaar werd ook het nieuwe, verbrede Panamakanaal ingehuldigd door het triomfantelijk binnenvaren van het Chinese containerschip Andronikos. China heeft van Panama zijn strategische hub gemaakt voor politieke, commerciële en militaire aanwezigheid in de regio. Het controleert twee van de vijf havens die aan het Panamakanaal liggen en maakt zich op voor de bouw van een vierde brug over het kanaal. Meer dan een eeuw lang was het kanaal onder Amerikaanse controle.

Op grond van de Chinese bedrijven die in de kanaalzone aanwezig zijn en banden hebben met het Chinese leger, is China, in geval van een conflict, in staat om het Panamakanaal af te sluiten. Door het kanaal passeert 6 procent van de wereldhandel en 57,5 procent van de containervrachten die van Azië naar de oostkust van de VS reizen.

Ook aan de zuidpunt van Latijns-Amerika, in Argentijns Patagonië, waakt het Chinese oog. In de provincie Neuquén bouwde China een gigantische antenne van 35 meter doorsnede, die signalen uit de ruimte moet opvangen. Voor de bouw werd in 2014 met de regering van toenmalig president Cristina Kirchner een overeenkomst gesloten. Daarbij krijgt China voor 50 jaar een zone van 200 hectare toegewezen waar geen inmenging is toegelaten. Het project lokte al heel wat verontrustende reacties uit bij defensie- en veiligheidsspecialisten, en krijgt ook een extra dimensie met het geopolitieke conflict tussen China en de VS.

Uiteraard waarschuwen de VS hun zuiderburen voor zoveel Chinese aandacht, maar wordt Latijns-Amerika ook beter van die Chinese aanwezigheid? Volgens Frédéric Thomas, Latijns-Amerika-specialist bij het Centre Tricontinentale (Cetri) in Louvain-la-Neuve, kan de aandacht van China voor de regio potentieel wel positief uitpakken. ‘Het heeft een grondstoffenboom op gang gebracht, en de opbrengst daarvan werd in heel wat landen met een links bestuur geïnvesteerd in sociaal beleid en armoedebestrijding’, vertelt hij. De keerzijde is dat de economische focus opnieuw op ontginningen en export van grondstoffen ligt, en in hoofdzaak in de richting van één partner: China.

Op diplomatiek vlak is deze nieuwe realiteit positief als tegenwicht tegen de VS, vindt Thomas. Toch zou Latijns-Amerika veel meer voordeel uit die relatie kunnen halen: ‘Latijns-Amerika is er niet in geslaagd zijn economie te transformeren en een politieke soevereiniteit te realiseren. Daar komt nog bij dat Latijns-Amerika vandaag erg gefragmenteerd is. Er is geen regionale cohesie en de relaties met China helpen de regionale integratie niet vooruit. Elk land onderhandelt apart en politiek en economisch speelt daarbij vaak een grote rivaliteit zoals tussen Argentinië en Brazilië, of zoals in het verleden tussen Venezuela en Colombia. De export van de Latijns-Amerikaanse landen is ook naar buiten en bijzonder weinig op hun eigen interne markt gericht. Daarom slaagt men er niet in een eigen regionaal machtsblok uit te bouwen. De regio is niet uitgegroeid tot de regionale macht die ze zou kunnen zijn, in verhouding tot zijn economische en politieke betekenis.’

Chinese afhankelijkheid

Naarmate dit proces zich doorzet, neemt ook de afhankelijkheid van China toe. ‘In de voorbije twee decennia heeft de Chinese economische en technologische ontwikkeling zich geworteld in het grootste deel van Latijns-Amerika’, vertelt Thomas. ‘Een Brazilië onder oud-president Jair Bolsonaro of Argentinië onder president Javier Milei is niet in staat dit proces te keren, ondanks hun anti-Chinese discours. In de huidige wereld betekent economisch gewicht ook diplomatiek gewicht.

De manier waarop China in de regio vorderingen maakt, toont dat de VS niet meer de economische en politieke middelen hebben van de tijd van de Monroe-doctrine (een belangrijk beginsel van het Amerikaanse buitenlandbeleid uit 1823:‘ Amerika behoort aan de Amerikanen’, red.) om hun wil op te leggen. Ze worden verplicht om die Chinese aanwezigheid te erkennen en hebben het bij gebrek aan economische middelen moeilijk om daar alternatieven tegenover te stellen.

Intussen proberen de VS de regio terug te winnen door naar oude recepten te grijpen. In het Congres ligt een wetsvoorstel klaar, de zogenaamde Americas Trade and Investment Act, opgesteld door een werkgroep van Democraten én Republikeinen. Dat wil opnieuw werk maken van een eengemaakte Amerikaanse handelszone, naar het model van het in 2000 ter ziele gegane FTAA-project (Free Trade Area of the Americas). Toch is de kans klein dat het voorstel goedgekeurd raakt voor de Amerikaanse verkiezingen van november.

Welke multipolaire wereld?

Intussen blijft ook Rusland een voet tussen de deur hebben in de regio. Dat heeft het vooral in Venezuela, waar Igor Sechin, de CEO van het staatsoliebedrijf Rosneft, behalve de energiebelangen ook de militair-diplomatieke belangen van zijn land in de regio behartigt. Ook in de constellatie van de BRICS, het niet-westerse alternatief van de G7, moeten Brazilië en Rusland elkaar in de ogen kijken. In de Boliviaanse hoofdstad La Paz bouwt Rusland mee aan een kernreactor, waarvoor het contract werd gesloten in 2019 onder het presidentschap van Evo Morales. Dat is meteen ook interessant voor de toegang tot Bolivia’s lithium en uranium.

Rusland is het kleine broertje van China maar deelt zijn verzuchting om de hegemonie van het Westen te breken. De Europese Unie doet intussen haar best om de banden met de regio aan te halen, vooral op het vlak van ICT en hernieuwbare energie. Zo vond vorig jaar in juli na acht jaar opnieuw een EU-CELAC top plaats. Toch is de realiteit ontnuchterend voor de EU: de import van Europese goederen in Latijns-Amerika is sinds 1999 met 15 procent gedaald.

Latijns-Amerika is door de recente verschuivingen ook voorzichtiger als het gaat om bijvoorbeeld de oorlog in Oekraïne of in Gaza. In de OAS (Organisatie voor Amerikaanse Staten) laten de landen zich niet langer systematisch voor de kar van de VS spannen of op sleeptouw nemen door Europa. Ze analyseren welke positie het meest in hun eigen belang speelt.

Het is door die groeiende speelruimte om te kiezen tussen uiteenlopende partners dat de ‘ontwestersing’ zich laat kenmerken, niet in de realisatie van een nieuw model. Het continent blijft immers in belangrijke mate steunen op de uitvoer van grondstoffen, met de ecologische gevolgen die daar doorgaans mee gepaard gaan.