“‘België, drop de bom’

Nu de wereld opnieuw verzeild is in een nucleair opbod, is het hoog tijd om ons collectieve geheugen op te frissen en het taboe op het gebruik van kernwapens af te stoffen, schrijft econoom en MO*columnist Jonas Van Der Slycken. Hij roept onomwonden op om bijna 80 jaar na Hiroshima en Nagasaki eindelijk werk te maken van een kernwapenvrije wereld.

De Nobelprijs voor de Vrede gaat dit jaar naar Nihon Hidankyo. De Japanse organisatie van overlevenden van de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki – de Hibakusha ofwel ‘slachtoffers van een explosie’ – ontvangt van het Noorse comité deze prijs ‘voor haar inspanningen om een kernwapenvrije wereld te bereiken en door via getuigenissen aan te tonen dat kernwapens nooit meer gebruikt mogen worden.’

Bijna 80 jaar nadat de Amerikanen twee kernbommen hadden gedropt, zijn de paddenstoelenwolken al lang gaan liggen. Maar nu de wereld opnieuw is verzeild in een nucleair opbod, is het hoog tijd om ons collectieve geheugen op te frissen en het taboe op het gebruik van kernwapens af te stoffen.

Augustus 1945

Om 8.15 uur en 11.02 uur bleef de tijd stilstaan. Toen de Verenigde Staten op 6 augustus 1945 hun Little Boy aan de wereld presenteerden, ontwaakten de burgers van Hiroshima in een weerzinwekkende nachtmerrie. Onheilspellende rampspoed. Lichtflits. Verzengende vuurzee. Van je sokken blazende schokgolf. Paddenstoelenwolk. Radioactieve neerslag van stof. Mensenlijven in frieten uiteen gereten.

Alsof dat niet genoeg was, testten de Amerikanen niet alleen hun uraniumbom, maar ook hun plutoniumbom. Drie dagen later lieten de VS hun Fat Man los om Nagasaki te treffen. Nagasaki en Hiroshima als living labs. Doelbewust van de kaart geveegd. Samen met zo’n 250.000 burgers, die de zon niet meer zagen ondergaan.

In datzelfde jaar stichtten Albert Einstein, Robert Oppenheimer en andere wetenschappers van de universiteit van Chicago die aan de wieg stonden van de eerste atoomwapens het tijdschrift Bulletin of the Atomic Scientists. Deze wetenschappers wisten donders goed wat voor massavernietigingswapen ze hadden gecreëerd en vonden het nodig om de daarbij horende gevaren met de wereld te delen.

Doemsdagklok

Twee jaar later publiceerde het Bulletin voor het eerst de Doomsday Clock. Deze doemsdagklok meet meer dan de atoomdreiging alleen. Ze registreert hoe dicht we bij de vernietiging van onze wereld gekomen zijn via door de mens gecreëerde technologieën in het algemeen.

Intussen tikt de doemsdagklok door. In 2024 bleef de klok onveranderd, net zoals in 2023, hangen op 90 seconden voor middernacht. Nog nooit schurkte de klok zo dicht tegen middernacht – het symbolische tijdstip waarop de mens de apocalyps over zichzelf afroept.

De belangrijkste redenen waarom we met middernacht flirten? Het klimaat ontspoort zienderogen. Elke dag een beetje meer. En ook de oorlog in Oekraïne en het risico op nucleaire escalatie, de toegenomen sofisticatie van genetische engineering en de hoge vlucht van artificiële intelligentie (inclusief de wildgroei aan desinformatie) mogen ons zorgen baren.

Nucleair prolifereren en escaleren

Tot dusver zijn er 9 kernstaten: de VS, Rusland, Verenigd Koninkrijk, Frankrijk, China, India, Pakistan, Noord-Korea en Israël. Samen zijn ze goed voor 12.121 kernkoppen. 3904 zijn ontplooid op raketten of op bases met operationele krachten, met 2100 daarvan in ‘hoge operationele alertheid’. De VS en Rusland nemen met bijna 90% het leeuwendeel voor hun rekening. Een erfenis van de Koude Oorlog.

Deze 9 landen zijn echter niet de enige die kernwapens bezitten door het fenomeen ‘nuclear sharing’. Onder de NAVO-paraplu liggen er zo’n 100 Amerikaanse tactische kernwapens op 6 NAVO-luchtmachtsbases in 5 Europese landen: Incirlik (Turkije), Kleine Brogel (België), Volkel (Nederland), Aviano en Ghedi (Italië) en Büchel (Duitsland).

Volgens The International Campaign to Abolish Nuclear Weapons – de internationale campagne om kernwapens af te schaffen, die in 2017 de Vredesprijs won – liggen er 35 kernbommen in Italië, 20 in Turkije, 15 in Nederland en Duitsland, en 10 à 15 in België.

Maar daar blijft het niet bij. Kernstaten zijn volop bezig om hun arsenalen uit te breiden en te moderniseren. Kwestie van bij te blijven in de kernwapenwedlopen. China, bijvoorbeeld, kent en plant de sterkste groei. Tussen 2023 en 2024 ging het aantal kernkoppen van 410 naar 500. Ook zou China in 2024 voor het eerst in vredestijd 24 kernkoppen bevestigd hebben op draagraketten, volgens het Stockholm International Peace Research Institute (SIPRI). Ook de Europese kernluchtmachtbases moderniseren en de kernbommen zelf staan op het punt om vervangen te worden door nieuwe B61-12 bommen.

Er waren verdragen voor nucleaire wapenbeheersing en ontwapening. Maar de nucleaire diplomatie kalft af door de heter wordende standjes in de Oekraïne-oorlog. In 2023 schortte Poetin Het New START-verdrag tussen de VS en Rusland op – na 2026 zijn er tussen beide grootmachten geen vangrails meer voor wapenbeheersing. Rusland stuurde kernwapens naar Belarus. En president Poetin zit er niet om verlegen om te dreigen kernwapens te gebruiken.

De eerste de beste krankzinnige koning kan zomaar het licht uitdoen.

Juni 2024. In respons op deze dreigementen zorgt Jens Stoltenberg, de vorige secretaris-generaal, voor verdere escalatie door te stellen dat de NAVO aan het bespreken is om meer kernwapens stand-by te hebben.

September 2024. Rusland past zijn nucleaire doctrine aan. Vanaf nu beschouwt het een conventionele aanval van een land, die gebeurt met steun van een kernstaat, als een gezamenlijke aanval van beide landen. Wat het nucleaire risico aanzwengelt en de drempel om kernwapens te gebruiken verlaagt.

Oktober 2024. De NAVO laat zich niet intimideren en houdt haar jaarlijkse kernwapenoefening Steadfast Noon – zonder bommen, welteverstaan. ‘Een duidelijke boodschap voor elke tegenstander dat de NAVO alle bondgenoten zal beschermen en verdedigen’, volgens secretaris-generaal Mark Rutte want ‘nucleaire afschrikking is de hoeksteen ter veiligheid der bondgenoten’.

Escalatie na escalatie na escalatie. Willen we wel weten waar dit heen leidt – voorbij het simpele feit dat het militair-industriële complex zich spijst?

Nucleaire afschrikking

Volgens gangbare militaire doctrines houden kernmachten elkaar in balans op basis van de MAD-premisse: mutually assured destruction. Kernmachten zullen geen kernwapens gebruiken tegen een andere kernmacht om zelf geen nucleaire uppercut te krijgen. Deze wederzijds verzekerde vernietiging zou kernmachten moeten doen afzien om kernwapens te droppen.

Dat kernwapens in oorlogssituaties al bijna 80 jaar op stal staan, is niet per se een bewijs dat afschrikking werkt. In 1983, bijvoorbeeld, voorkwam Stanislav Petrov eigenhandig dat de Sovjet-commandoketen op gang kwam. Hij wachtte om een vroegtijdige waarschuwing van een raketaanval te rapporteren. Intuïtief detecteerde Petrov een vals alarm. Zo bespaarde hij de wereld een kernoorlog.

In haar boek ‘Kernoorlog: het scenario’ vertelt Annie Jacobsen hoe waanzinnig snel een kernoorlog een complete annihilatie van het leven op onze planeet met zich meebrengt. Met kernwapens op ‘hair trigger alert’, MAD-doctrines en vergeldingsacties is er niet veel nodig om een nucleair armageddon in te luiden. De eerste de beste krankzinnige koning kan zomaar het licht uitdoen.

De nucleaire orde gebaseerd op afschrikking is inherent onrechtvaardig. De relatief stabiele afschrikking tussen supermachten VS en Sovjet-Unie leidde op een lager niveau net tot meer instabiliteit. Verleden proxy-oorlogen – oorlogen bij volmacht, waarbij supermachten niet direct met elkaar clashen – in Vietnam, Korea, Afghanistan kenden een duizelingwekkende menselijke tol. Ook de illegale Russische invasie in Oekraïne is hiervan een recenter voorbeeld.

Afschaffen die handel

Gelukkig zijn er sinds 1945 geen kernwapens meer gebruikt in oorlogen. Valt dit toe te schrijven aan MAD? Is MAD een voorwendsel om bestaande arsenalen niet in twijfel te trekken? Of is er een meer logische verklarende factor? Op het gebruik van kernwapens rust een taboe. Massavernietigingswapens. Gebruik. Je. Niet.

Welke stappen werden genomen om tot een kernwapenvrije wereld te komen? Sinds 2021 is het Verdrag voor een Verbod op Kernwapens van kracht. Het VN-verdrag telt 94 ondertekenende en 73 ratificerende landen. Het is sindsdien illegaal om kernwapens te ontwikkelen, testen, produceren, verwerven, bezitten, stockeren, gebruiken of ermee te dreigen. Kernmachten en hun militaire bondgenoten staan een verdere doorbraak van het Verbodsverdrag evenwel in de weg.

Een wereldkaart waarop de staten staan die het Verdrag voor een Verbod op Kernwapens hebben ondertekend en de staten die het verdrag ook hebben geratificeerd. De ondertekenende staten zijn in het rood aangegeven. De staten die het verdrag hebben geratificeerd zijn in het blauw.

Ook België heeft boter op het hoofd. België laat zijn januskop zien omdat het land ‘zich actief wil blijven inzetten voor nucleaire ontwapening en non-proliferatie op mondiaal niveau’, zo blijkt althans uit de formatienota van de regering-De Croo. Maar België tekende het Verbodsverdrag niet omdat het vasthoudt aan het NAVO-schrikbeleid. Ierland en Oostenrijk zaten als niet NAVO-lidstaten niet vast onder haar nucleaire paraplu en ratificeerden het Verbodsverdrag.

Escaleren voor gevorderden

De huidige escalatie tussen de VS/NAVO en Rusland zat er al even aan te komen. Het is alsof twee tektonische platen in slow motion tegen elkaar botsen. Europa klonk zich vast aan de VS-geleide militaire alliantie, maar zit geprangd tussen hamer en aambeeld nu de Russische invasie opnieuw oorlog naar het continent bracht. Het stond nochtans in de sterren geschreven.

Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie verkruimelde ook de bestaansreden van de NAVO. Maar de NAVO vond zichzelf opnieuw uit als militaire alliantie. Ze begon oostwaarts te marcheren. En te marchanderen. Wapenbedrijven, zoals Lockheed Martin dat België en andere landen van F-35’s voorziet, zagen heil in zo’n uitbreiding. Ze roken geld en lobbyden bij het Congres om ook in het oosten van Europa wapens te kunnen slijten.

Het is bijna 1 voor 12. Is het niet stilaan tijd om de onrechtvaardige nucleaire orde te ontmantelen?

Maar de expansieve levensdrang van de NAVO had verstrekkende gevolgen. George Kennan, een belangrijke VS-strateeg tijdens de Koude Oorlog, waarschuwde in 1998 dat de oostelijke expansie van de NAVO een nieuwe koude oorlog zou inluiden: ‘Ik denk dat de Russen geleidelijk behoorlijk vijandig zullen reageren en dat dit hun beleid zal beïnvloeden. Ik denk dat het een tragische vergissing is. Hier was geen enkele reden voor. Niemand bedreigde iemand anders.’

Uiteindelijk kreeg Kennan gelijk. De relatie tussen de NAVO en Rusland escaleerde. De uitbreiding naar Oekraïne en Georgië was voor Rusland een duidelijke rode lijn die overschreden werd, waarna Rusland tot illegale invasies overging.

Kennans waarschuwing indachtig had het niet zover hoeven te komen. Dit zijn vijgen na Pasen natuurlijk, maar dit inzicht is niet onbelangrijk om te vermijden dat we opnieuw in dezelfde escalatieval trappen. Even uitzoomen en deze zelfversterkende escalatie vanop een afstand bekijken, kan geen kwaad.

Wat Donella Meadows in Denken in systemen over escalatie schrijft, is ook ontzettend relevant voor wapensystemen vandaag:

Quo vadis, België?

België is voorlopig nog geen lid van het Verbodsverdrag. Nochtans wil 77% van de Belgen dat België zich erbij voegt, zo blijkt uit een opiniepeiling uit 2020. 66% vindt zelfs dat we bij de eerste NAVO-landen moeten zijn om dit te doen. En 57% wil Amerikaanse kernwapens buiten Belgisch grondgebied.

In 2020 was het bijna zover. Het Belgische parlement stemde bijna voor een motie om kernwapens te bannen en om zich bij het Verbodsverdrag te voegen: 66 parlementsleden waren voor, maar 74 sputterden tegen.

Laat ons, net zoals in de jaren ’80 met de antikernwapendemonstraties, publieke druk opbouwen om de volgende regering aan te moedigen om het Verdrag op een Verbod van Kernwapens te ratificeren en Amerikaanse kernwapens te retourneren. De Grieken, die in 2001 hun kernkoppen terugstuurden naar Uncle Sam, kunnen dienen als voorbeeld. De geplande vervanging van onze kernbommen is het uitgelezen moment om er voorgoed mee te kappen.

15 kernwapens minder in België verandert weinig wat afschrikking betreft, want die is nog steeds torenhoog – als je daarin gelooft. Maar het is wel een stap op weg om kernstaten te delegitimeren, te stigmatiseren en te doen ontwapenen. Een militair doelwit minder. En enkele F-35’s minder voor de Arizona-cowboys om te bestellen. Geld dat we voor andere doeleinden kunnen gebruiken.

België heeft de keuze tussen enerzijds het behartigen van particuliere NAVO-belangen en deze van het militair-industriële complex, en anderzijds het bouwen aan een rechtvaardige internationale orde onder de vleugels van de VN.

Een kleine stap van België kan het hele escalatieverhaal een halt toeroepen en kan kernmachten nopen om ontmantelingsgesprekken aan te knopen. En kan zo ook ruimte maken voor vertrouwen, stabiliteit en collectieve veiligheid om via diplomatie een staakt-het-vuren te smeden en niet op het slachtveld maar aan de onderhandelingstafel een rechtvaardig en duurzaam einde aan de oorlog in Oekraïne te verkrijgen.

Het is bijna 1 voor 12. Is het niet stilaan tijd om de onrechtvaardige nucleaire orde te ontmantelen?

Laat ons deze onrechtvaardige en desastreuze systeemfouten uitroeien – kernwapens de wereld uit helpen zodat we kunnen samenwerken aan de andere existentiële, sociaal-ecologische uitdagingen die onze collectieve veiligheid eveneens bedreigen.

In een wereld met kernwapens zijn we allemaal potentiële slachtoffers, zei de 92-jarige Terumi Tanaka, co-voorzitter van Nihon Hidankyo, toen bekend werd dat ze de Vredesprijs wonnen. Allemaal zijn we toekomstige Hibakusha. Massavernietigingswapens? Wir schaffen das ab. Voor onszelf, onze geliefden, onze medemens en al het leven op onze planeet: een kernwapenvrije wereld, graag.