Joyeeta Gupta: ‘Goed klimaatbeleid is een aanval op het kapitalisme’

Burgers die niet mee kunnen

Het is intussen ook duidelijk dat de transitie niet enkel een zaak is van nieuwe, niet-fossiele energiebronnen. Ze moet ook echt rechtvaardig zijn, en dus veel meer oog hebben voor kwetsbare mensen. Hoe groot is de kans dat zij zullen profiteren van klimaatfinanciering?

Joyeeta Gupta: ‘Wat is rechtvaardig? Het Akkoord van Parijs mikt op een opwarming van gemiddeld minder dan 2 graden Celsius, maar we weten dat zeker 70 miljoen mensen al getroffen worden bij een opwarming van 1 graad. Dat aantal stijgt exponentieel met elke 0,1 graad, en we weten dat de wereld intussen eerder op weg is naar een opwarming van 3 graden Celsius. De gevolgen daarvan zijn momenteel nauwelijks in te schatten.’

‘Ik geloof niet in marktmechanismes zoals de koolstofmarkt. Die aanpak voedt het geloof dat rijke landen niet moeten veranderen, want ze kunnen hun verantwoordelijkheid afkopen.’

‘Trouwens, ook in Europese landen gaan de klimaatsubsidies naar de betere middenklasse en de rijken: degenen die zich een elektrische wagen, een stel zonnepanelen en een warmtepomp kunnen veroorloven. Dezelfde middelen hadden bestemd kunnen worden voor gemeenten die wijk na wijk van het gas zouden halen, met andere woorden: voor collectieve stappen in plaats van voor individuele consumptie. Het gevolg van de huidige keuzes: burgers die niet mee kunnen worden kiezers die antiklimaatpolitici aan de macht brengen.’

‘Hetzelfde probleem bestaat in landen in het Globale Zuiden. In Zuid-Afrika, bijvoorbeeld, woedt een hevige discussie over de vraag of de overheid de middelen uit internationale klimaatfondsen wel gebruikt voor de noodzakelijke energietransitie, of dat ze er haar buitenlandse schulden mee afbetaalt. Idem in Argentinië.’

‘Veel vragen dus, maar ik geloof niet dat marktmechanismes zoals de koolstofmarkt het antwoord zijn. Die aanpak voedt in rijke landen het geloof dat ze niet moeten veranderen, want ze kunnen hun verantwoordelijkheid afkopen met investeringen in bossen of moerassen elders in de wereld. In plaats van burgers en beleidsverantwoordelijken te sensibiliseren voor noodzakelijke transitie, schreven we snel een cheque uit.’

Fossiele industrie

De wetenschappelijke rapporten vertellen wat we nu meten en weten, en wat daarvan de waarschijnlijke gevolgen zijn in de toekomst. Kan je het publiek en beleid wel overtuigen op basis van waarschijnlijkheid?

Joyeeta Gupta: ‘De klimaatrapporten gaan niet enkel over wat we vandaag meten en verwachten voor morgen. Er zijn IPCC-rapporten van meer dan een kwarteeuw geleden, en de huidige vaststellingen liggen dicht bij de voorspellingen van toen. We weten met andere woorden behoorlijk goed wat opwarming betekent.’

‘Zelfs voordat het huidige IPCC ontstond, verschenen er rapporten die stelden dat een opwarming van minder dan 1 graad Celsius nog aanvaardbaar was, dat het code oranje werd tussen 1 en 2 graden Celsius, en dat daarboven een rode zone lag waarvan we niet weten wat die zal brengen. Bovendien weten wij dat elke graad opwarming resulteert in zeven procent extra waterdamp in de atmosfeer. Vandaag zien we wat dat betekent, van Valencia tot de Vesder.’

‘De oliewinning vindt elders plaats. Buiten ons gezichtsveld. In het Globale Zuiden. We zien de schade niet die Chevron in Ecuador veroorzaakte. Of de verwoesting in de Nigerdelta.’

Overheden steken hun kop in het zand en de industrie stribbelt tegen. Waarom?

Joyeeta Gupta: ‘Dat er veel te weinig gebeurt, is op de eerste plaats de verantwoordelijkheid van de fossiele industrie. Dat imperium laat zich niet zonder slag of stoot ontmantelen.’

‘Als fossiele brandstof niet ontgonnen wordt, verliest die industrie tussen 14 en 263 biljoen euro, afhankelijk van hoe je rekent. Men doet dan ook alles om dat te voorkomen: ontkenning, lobbyen, draaideurbeleid met de politiek, strategische schuldprojectie: “wij” leveren enkel wat “jij” vraagt, of ultiem technologisch optimisme: maak je geen zorgen, we plaatsen wel ruimtespiegels, we vangen CO₂ af en we doen aan geo-engineering.’

Intussen zorgt elke windmolen voor controverse, terwijl duizend oliepompen zonder een zucht passeren.

Joyeeta Gupta: ‘Die oliewinning vindt elders plaats. Buiten ons gezichtsveld. In het Globale Zuiden. We zien de schade niet die Chevron in Ecuador veroorzaakte. Of de verwoesting in de Nigerdelta. Daarom trekken we ons die oliepompen niet aan. Met uitzondering van Groningen, waar de gaswinning voor lokale aardbevingen zorgde.’

‘Maar zelfs als we zouden overgaan tot een echte transitie naar hernieuwbare energie, dan nog moeten we werk maken van minder verbruik. Met de Earth Commission, een team van zestig internationale sociale en natuurwetenschappers, berekenden we dat 1,5 graad Celsius wel “veilig” is maar niet rechtvaardig.’

‘Als iedereen anno 2024 minimale toegang zou hebben tot voedsel, water, energie, wonen en mobiliteit, dan zou de CO₂-uitstoot met 26 procent toenemen. Het gevolg daarvan is niet dat we mensen in armoede moeten houden, wel dat het realiseren van een minimaal rechtvaardige wereld enkel mogelijk is op basis van hernieuwbare energie. Het andere gevolg is dat zeker de grote verbruikers hun energieverbruik aanzienlijk moeten verminderen, ook als die hernieuwbaar opgewekt wordt.’

‘Maar daarover willen overheden niet praten. Binnen VN-bijeenkomsten geldt een informeel verbod om over degrowth, ontgroeien, te spreken. Nochtans denk ik dat gewone burgers best blij zouden zijn met auto’s, smartphones of andere toestellen die drie keer langer meegaan en via apps geüpdatet kunnen worden. Landen als Nederland of België zouden kunnen bewijzen dat openbaar vervoer een effectief en aangenaam alternatief is voor individueel autobezit en fossiele aandrijving.’

Beginnen bij de bovenklasse

Heeft de bevolking wel oren naar een boodschap die zegt dat de toekomst bestaat uit minder consumptie?

Joyeeta Gupta: ‘De cruciale vraag is welk verhaal de politici vertellen en welk verhaal de media brengen. Wie wil er nu meer nitraat in zijn drinkwater? Wie wil er PFAS in zijn bodem, grondwater en eten? Niemand toch? Daar moet je dus iets aan doen.’

‘Al zijn niet alle mensen gelijk, wat dit betreft. Een rijke Australiër stoot per uur meer CO₂ uit dan de gemiddelde Australiër per jaar. Als je dat beseft, dan weet je waar de actie moet beginnen: bovenaan, bij de klasse die zich privévliegtuigen en plezierboten kan veroorloven! Politiek moeten we een onderscheid maken tussen de 1 procent superrijken en de 99 procent anderen. De meeste mensen wonen niet in overmaatse villa’s. Ze reizen niet het jaar rond. Zij worden niet bedreigd door eerlijk en veilig klimaatbeleid, integendeel.’

‘Binnen de Earth Commission wordt op dit moment dan ook werk gemaakt van de vraag waar de grenzen liggen. Hoe rijk kan iemand zijn? Hoeveel individueel verbruik is toelaatbaar?’

‘De vraag is hoe we dat limitarisme uitleggen aan de mensen. Misschien moeten we daarvoor in de leer gaan bij figuren als mahatma Gandhi, die de bezetting en uitbuiting door de Britten tastbaar maakte door te focussen op de belasting die geheven werd op zout, een dagelijks keukeningrediënt. Iedereen begreep daardoor de onrechtvaardigheid van het koloniale bestuur. Maar vandaag is er een gebrek aan leiders die hun nek durven uitsteken en een aantrekkelijk verhaal vertellen.’

Gandhi’s zoutmarsen begeesterden omdat ze betere tijden beloofden: minder zouttaks, minder uitbuiting, zelfbeschikking en meer welvaart voor iedereen.

Joyeeta Gupta: ‘De belofte van echt klimaatbeleid vandaag is een stabiel klimaat voor onze kinderen en kleinkinderen. Meer biodiversiteit. Minder luchtvervuiling. Minder ziektes die overgaan van dier op mens. Betere gezondheid. Tussen haakjes: een kwart van de ziektes vandaag wordt veroorzaakt door een verstoord milieu. Elk jaar sterven 7 miljoen mensen een vroegtijdige dood als gevolg van luchtverontreiniging.’

‘Dat is uiteindelijk waar minder verbruiken, minder uitstoten en minder groeien over gaan: over een beter leven.’

‘Het probleem is dat onze democratie gegijzeld wordt door het grote geld. Kapitaal en politiek zijn te veel twee handen op een buik geworden, waardoor het belang van de meerderheid, laat staan van de planeet, ondergeschoven raakt.’

‘Het probleem is dat de superrijken ook superveel politieke invloed hebben. Als ik of mijn buur de premier bel, neemt die niet op. Als Musk of Gates belt, krijgen ze wel gehoor. Het probleem is dus niet democratie of het feit dat een meerderheid niet wil weten van een andere manier van leven, produceren en verbruiken. Het probleem is dat onze democratie gegijzeld wordt door het grote geld. Kapitaal en politiek zijn te veel twee handen op een buik geworden, waardoor het belang van de meerderheid, laat staan van de planeet, ondergeschoven raakt.’

Kapitalisme temmen

U verwijst naar limitarisme en onderzoekt wat de rechtvaardige en veilige corridors zijn binnen een mondiaal ecosysteem. Dat zijn academische termen, maar in mensentaal vormen ze een diepgaande kritiek op het kapitalistische systeem en zijn zogenoemde vrije markt, niet?

Joyeeta Gupta: ‘Absoluut. Het is een aanval op het kapitalisme, op het ongebreidelde neoliberalisme. Het is een pleidooi voor een sterkere en verantwoordelijkere staat, want die hebben we nodig om de transitie te realiseren en de natuur te beschermen. Het is een erkenning van de nood aan regels en regulering.’

‘Tegelijk is het een oproep aan burgers om te doen wat ze al kunnen: minder vlees eten, minder vliegen, meer hernieuwbare energie, meer genieten. Al kunnen burgers maar bijdragen als de overheid daarvoor de kaders en de infrastructuur voorziet.’

Moet het wilde kapitalisme getemd worden, of omvergeworpen?

Joyeeta Gupta: ‘Met de Earth Commission stellen we duidelijk dat zowel de economische als de beleidsstructuren moeten veranderen als we een rechtvaardige wereld willen die zich binnen de planetaire grenzen kan ontwikkelen.’

‘Mijn persoonlijke pleidooi is er een voor het temmen van het kapitalisme door betere regulering. Die regels of dat mondiale sociaal contract moeten de kwetsbare bevolking en landen minimale toegang tot basisgoederen en -diensten garanderen en tegelijk een engagement inhouden dat de grote CO₂-uitstoters tot ingrijpende reductie verplicht.’

‘Dat is geen opoffering, het is een kwalitatieve verbetering van het leven met minder druk op klimaat en omgeving. Minder vlees eten is een belangrijke bijdrage en je wordt er ook gezonder door. Zonnepanelen en warmtepompen maken je onafhankelijker van de geopolitiek van fossiele brandstoffen. Openbaar vervoer bevrijdt je van parkeerproblemen en dure investeringen in een toestel dat je zelden gebruikt. Idem voor de wasmachine die je elke week een uur gebruikt.’

‘De huidige wegwerpeconomie vervangen door een écht circulaire economie zou enorme vooruitgang betekenen. Alleen zitten daar fysieke grenzen aan, bijvoorbeeld door verval van metalen, en dus is ook de belofte op ongehinderde consumptie in een circulaire economie vals.’

Idem voor lokaal opgewekte hernieuwbare energie: de huidige elektriciteitsnetwerken zijn niet opgewassen tegen die verandering en dus factureert de netwerkbeheerder mij op basis van de hoeveelheid opgewekte energie die ik aan het net lever. Dat is de omgekeerde wereld, want dat stimuleert me om de lichten te laten branden, ook als ik niet thuis ben.’

Die gedeelde wasmachine is een idee dat al minstens een halve eeuw meegaat. Maar in plaats van meer gedeelde wasplekken en -machines ging onze generatie in steeds kleinere huishoudens leven en vermenigvuldigde het aantal wasmachines zich.

Joyeeta Gupta: ‘Dat komt omdat het bij cafégesprekken bleef en er geen concrete aanpak of beleid rond ontstond. Ik denk dat de huidige generatie jongeren bezorgder is dan de vorige, en dus misschien ook wel meer bereid om dromen om te zetten in plannen, en plannen in daden.

‘Maar echte verandering heeft behoefte aan leiderschap van bovenaf. Politici die duidelijk maken dat een klimaat dat 3 graden Celsius warmer is dan voor de industriële revolutie de huidige economie en samenleving kapotmaakt. De slachtoffers zijn niet alleen kwetsbare Indiërs of Afrikanen, ook rijkere buurten en bedrijven zullen getroffen worden. Alleen stellen we vast dat wetenschappelijke risicoanalyses niet op prijs gesteld worden door overheden, of ze nu over gezondheid of klimaat gaan.’