Hammour Ziada: ‘Alleen door de ander te accepteren kan een duurzame vrede in Soedan bereikt worden’

Toen Omar al-Bashir in 2019 na massaal protest van de macht verdreven werd, keerde de Soedanese schrijver Hammour Ziada (1979) naar zijn land van herkomst terug. Niet om er zijn oude leven op te pikken, want dat was hij al meer dan tien jaar eerder kwijtgeraakt, 'maar om een nieuw leven op te bouwen', zegt hij aan de telefoon vanuit Cairo.

Hammour Ziada werkte in Soedan als mensenrechtenverdediger en schreef er voor verschillende linksgeoriënteerde kranten tot hij in 2009 om politieke redenen naar buurland Egypte moest uitwijken. Daar werkt hij nu als journalist. Toch is Ziada vooral bekend voor zijn literaire werk. Hij werd twee keer genomineerd voor de Internationale Prijs voor Arabische Fictie (IPAF) en sommige van zijn boeken zijn naar het Engels vertaald. In 2019, het jaar van de revolutie, kreeg zijn internationale bekendheid een boost toen de film You Will Die at Twenty, gebaseerd op zijn kortverhaal, in de prijzen viel op het Internationale filmfestival van Venetië.

'Er is weinig plaats voor concentratie. Oorlog zet de geest onder druk en ontneemt de creativiteit.'

Zijn eerste bezoek aan Khartoem na de val van Al-Bashir duurde slechts vijf dagen. Toch was Ziada vastberaden om een actieve rol te spelen in het nieuwe democratische Soedan. ‘Ik begon beetje bij beetje weer naar Soedan te verhuizen, tot er stabiliteit zou zijn’, zegt hij. Maar het duurde niet lang of de droom verdampte en het sprankeltje hoop op een vreedzame overgang naar een democratisch systeem werd aan flarden geschoten. Soldaten van de paramilitaire militie Rapid Support Forces (RSF) onder leiding van Mohamed Hamdan Dagalo, beter bekend als Hemedti, vielen op 15 april 2023 overheidsgebouwen in de hoofdstad Khartoem aan. De oorlog barstte in alle hevigheid los en verspreidde zich in snel tempo naar andere regio’s.

Voor de schrijver restte niets anders dan de droom te laten varen en de draad van zijn leven in Egypte weer op te pikken.

De winnaar van de prestigieuze Naguib Mahfouz-prijs in 2014 voor het verhaal Shawq al-darawish (The longing of the Dervish), werkt al een tijdje aan een nieuwe roman. Maar in tijden van oorlog is schrijven niet vanzelfsprekend. Het opvolgen van de situatie in Soedan en het helpen opvangen van familie en vrienden zijn nu topprioriteit. ‘Er is weinig plaats voor concentratie’, zegt hij. ‘Oorlog zet de geest onder druk en ontneemt de creativiteit’.

De gruwel in Soedan is groot en het leed onmetelijk. De oorlog heeft minstens 15.500 dodelijke slachtoffers gemaakt en dreef meer dan 9 miljoen mensen op de vlucht. Daarnaast zijn er volgens een rapport van de Verenigde Naties 775.000 mensen die lijden onder extreme honger, terwijl 8,5 miljoen mensen te maken hebben met voedseltekort.

Iedereen vecht tegen iedereen

Maar zoals alle oorlogen, zal ook de oorlog in Soedan ooit eindigen. In wat voor een land de Soedanezen dan zullen ontwaken, kan niemand precies zeggen. 'Wellicht zal het in een erg verdeeld en verkruimeld land zijn', voorspelt de schrijver.

‘Deze oorlog is het resultaat van een strijd om de macht die uitbrak na de coup tegen de burgerlijke overgangsregering van 5 oktober 2021’, legt Hammour Ziada uit. 'De coup werd geleid door zowel luitenant-generaal Abdel-Fattah al-Burhan van de Sudanese Armed Forces (SAF), als Hemedti, leider van de beruchte Rapid Support Forces (RSF), een militie die bekend staat voor misdaden in Darfur. Zij kregen de steun van kaderleden uit het vorige regime die zich een plaats wilden verzekeren in het nieuwe Soedan. Het zijn die twee generaals die nu met elkaar in oorlog zijn.'

Maar wat Hammour Ziada het meest verontrust is het feit dat de oorlog zich verder heeft verdiept. ‘Het gaat niet meer om een conflict tussen twee militaire leiders, maar om een totale oorlog waar iedereen tegen iedereen vecht’, zegt hij.

Dat is volgens hem het gevolg van de misdaden gepleegd op de burgerbevolking door de RSF van Hemedti, van de bombardementen die luitenant-generaal Abdel-Fattah al-Burhan heeft laten uitvoeren, en van de opruiende en haatzaaiende taal die de twee vechtende partijen gebruiken om hun aanhangers op te hitsen en de schuld bij de ander te leggen.

‘En het gaat allemaal gepaard met de verspreiding van wapens', zucht Ziada. 'De SAF heeft toestemming gegeven aan de bevolking om zichzelf te bewapenen en milities te vormen om hun gebieden te verdedigen.'

Zo groeit het wantrouwen tussen bevolkingsgroepen. De mensen van Darfur worden ervan beschuldigd medeverantwoordelijk te zijn voor de slachtingen van de burgerbevolking door de RSF-militie, omdat ze tot clans behoren die traditioneel bondgenoot zijn van Hemedti. Burgers van andere provincies worden er dan weer van beschuldigd om de SAF te steunen.

Ondertussen deint de oorlog uit naar verschillende regio’s, en worden er meer buitenlandse machten bij betrokken. Wat de situatie alleen maar complexer maakt. De steun die Hemedti de voorbije jaren wist te winnen, reikt verder dan bloedverwanten of eigen clans in Darfur. De man is ook graag gezien in landen als de Centraal-Afrikaanse Republiek, Tsjaad en Niger.

'Zelfs binnen het leger heeft Hemedti bondgenoten gemaakt', zegt Hammour Ziada. ‘De legerofficieren die onder zijn leiding werden gebracht met het oog op meer samenwerking en coördinatie tussen de RSF en de SAF, zijn na de uitbraak van de oorlog bij de militie gebleven. Maar ze werden door het leger van al-Burhan niet ontslagen of berecht.'

'Luitenant-generaal al-Burhan heeft op zijn beurt nieuwe bondgenoten gevonden in Iran en Rusland’, vult Ziada nog aan.

Literatuur moet het collectieve geheugen bewaken

'Wat er nu ontploft, is het directe resultaat van alle dictaturen die Soedan gekend heeft sinds de onafhankelijkheid in 1956', zegt Hammour Ziada. 'Al die regimes beloofden veiligheid boven alles, maar dat leidde net tot minder veiligheid.'

Oorlog vernietigt niet alleen mensen en infrastructuur, oorlog kan ook het collectieve geheugen van een hele natie verwoesten. ‘De eeuwenoude Soedanese beschaving wordt nu vernietigd’, legt Ziada uit. Al van het begin van de oorlog worden historische sites vernield, geplunderd en in brand gestoken. Soldaten van de RSF-militie fotografeerden zichzelf in een afdeling van het Sudan National Museum in Khartoem waar zich millennia-oude mummies bevinden. In de bibliotheek van de Ahlia-universiteit in Omdurman zijn manuscripten en zeldzame boeken verdwenen.

Literatuur kan de oorlog natuurlijk niet beëindigen, maar speelt volgens Ziada wel een belangrijke rol.

‘Het beste wat literatuur, en kunst in het algemeen, voor Soedan kan betekenen, is het bewaken van het collectieve geheugen. Om dat geheugen te beschermen, te bewaken, en te archiveren voor de komende generaties en het later aan de wereld te kunnen tonen.'

'Er zijn groepen en websites die het erfgoed op een professionele manier documenteren. Internationale organisaties proberen druk uit te oefenen op de strijdende partijen om historische plekken te beschermen omdat ze deel uitmaken van de menselijke beschaving.'

Maar er is ook het persoonlijk artistieke niveau. 'Wij zijn de zonen van een land met een rijke geschiedenis in poëzie, muziek, en andere artistieke uitingen.'

In 2023, terwijl de oorlog in Khartoem volop aan de gang was, werd op het filmfestival van Cannes de film Goodbye Julia voorgesteld. De film toont twee gezichten van Soedan: een waar oorlog en dood heerst, en een ander waarin kunst en cultuur floreert. 'De rol van de kunstenaar bestaat erin om het tweede gezicht van het land te tonen', besluit Ziada, 'want dat is wat er zal overblijven.'