‘Sociale zekerheid is de basis van de democratie’

Voor zijn humanitaire werk in conflictgebied benoemde Koning Filip Réginald Moreels in november tot Commandeur in de Kroonorde. In de middelgrote stad Beni, in Oost-Congo, richtte hij recent een noodziekenhuis op, binnenkort gaat hij er weer naartoe. Terwijl rebellenlegers, onder meer aangestuurd door Rwanda, er in een spiraal van geweld verwikkeld zijn en vechten om de grondstoffen die onze batterijen, zonnepanelen of smartphones maken, wil Moreels er een ‘minimum aan gezondheidszorg’ opbouwen.

‘Je moet overal durven te komen’, zegt hij. ‘Zeker ook waar andere organisaties en internationale instellingen wegblijven. Ik geloof dat je ook in een conflictgebied een duurzame werking kunt opzetten. Dat we niet iedereen kunnen helpen is al te vaak een slogan om helemaal niets te doen.’

Het stelt scherp hoe precair gezondheidszorg en sociale zekerheid zijn in heel wat landen in het Globale Zuiden, zegt Uzziel Twagilimana, die voor WSM met wereldwijde partners werkt aan sociale bescherming. ‘In landen zoals de Democratische Republiek Congo werken bijna negen op de tien mensen in de informele economie, zonder arbeidscontract of statuut. Zij hebben geen bescherming als ze ziek worden of inkomen verliezen.’

Réginald Moreels: ‘Onze sociale zekerheid is de beste van wereld, en de financiering ervan komt met name van bijdragen uit werk. Zonder formalisering van de economie denk ik niet dat je een sociale zekerheid kunt hebben. Nochtans is sociale zekerheid de basis van een democratie. Daarom noem ik de Verenigde Staten geen democratie meer.’

De bevolking heeft in Congo na generaties van corruptie en conflict nog maar weinig vertrouwen in de overheid.

Uzziel Twagilimana: ‘Gelukkig is er een rijk middenveld aan sociale bewegingen die basiszorg proberen te leveren. Met vrijwillige bijdragen sluiten leden zich bijvoorbeeld aan bij lokale mutualiteiten. Maar dat volstaat niet om iedereen te verzekeren. In Congo is nauwelijks 1,8 procent van de bevolking op die manier verzekerd. Beter is dat de overheid het middenveld ondersteunt, zoals in Senegal, waar de overheid ledenbijdragen aanvult zodat ziekenfondsen meer bescherming kunnen bieden.’

Réginald Moreels: ‘Naar mijn gevoel is er in Congo weinig maatschappelijke solidariteit, terwijl de solidariteit met de familie en de eigen gemeenschap zeer sterk is. Dat kun je alleen oplossen met een systeem van verplichte bijdragen. Al is dat vandaag is het onmogelijk. Waarom zouden ze in een land met zoveel corruptie geloven dat hun bijdragen de sociale zekerheid van iedereen ten goede komen? De mensen geloven er helemaal niet meer in de autoriteiten. Ze rekenen op niemand, maar verenigen zich in kleine, vaak tijdelijke organisaties. Ik noem dat een volksdemocratie.’

Uzziel Twagilimana: ‘Een universele ziekteverzekering met verplichte bijdragen moet altijd de dynamiek van sociale bewegingen in het land erkennen en hen betrekken in het beheer van de sociale zekerheid. Waarom werkt de sociale zekerheid in België goed? Omdat andere partijen dan gewone burgers op een gegeven moment gingen bijdragen aan de financiering van solidaire verzekeringen, namelijk de overheid en werkgevers. Zonder sociale dialoog krijg je geen duurzaam en democratisch systeem. In Rwanda legde president Kagame een universele ziekteverzekering op met verplichte bijdragen, top-down, zonder overleg met sociale partners. Wat blijft daarvan over als zijn regime instort?’

Kagame gaat zijn gang

Met de natuurlijke rijkdom van Congo zou het land een ruimhartige sociale zekerheid voor de hele bevolking kunnen financieren, denkt Moreels. ‘Congo is rijker dan heel West-Europa. Maar het wordt verteerd werd door oorlog en corruptie. Dat zijn de twee allergrootste obstakels om je samenleving te ontwikkelen. Dan heb ik het niet over de kleinschalige corruptie van gewone mensen, die in een corrupt land bijna een vorm van sociale rechtvaardigheid is, maar over mensen die zich verrijken op kap van de samenleving. Zo verspreidt corruptie zich door een samenleving als een kanker met miljoenen uitzaaiingen.’

Uzziel Twagilimana: ‘Het gevolg is onder meer dat de gezondheidsfaciliteiten en apparatuur in veel landen gebrekkig uitgerust is. Er is te weinig gezondheidszorg van voldoende kwaliteit. Daarenboven ontbreekt het in Congo aan een regelgevend kader dat de prijzen reguleert. Dezelfde behandeling kost in het ene ziekenhuis 2000 dollar en in het andere 500.’

Réginald Moreels: ‘In Congo betalen sommigen tot 2500 dollar voor een keizersnede, terwijl dat een operatie is die in feite niets kost. Als de zorg van onvoldoende kwaliteit is, en de terugbetaling beperkt, spreekt het voor zich dat het moeilijk is om mensen te motiveren om bij te dragen aan een solidaire verzekering.’

Uzziel Twagilimana: ‘Cultureel leeft soms de idee dat je ziekte aantrekt door je ertegen te verzekeren. We hebben veel werk met maatschappelijke en religieuze leiders om aan bewustwording te doen en om de medische opleiding te verbeteren. We werken met veel partners samen die daar sterk op inzetten. Ook om mensen preventief bewust te maken van gezondheidsrisico’s. De impact van ecologische vervuiling, slechte werkomstandigheden of ongezonde voeding op de gezondheid is gigantisch.’

Réginald Moreels: ‘Als ik dat zeg, ga ik tegenwoordig door voor iemand van radicaal-links, maar de strijd voor gezondheidszorg is in de eerste plaats een strijd voor rechtvaardige arbeidsvoorwaarden, een strijd zo oud als priester Daens.’

Réginald Moreels: ‘Ik hekel de lafheid van de internationale gemeenschap in de grote conflicten van onze tijd. In Gaza zijn sinds oktober 2023 wellicht al meer dan 60.000 mensen omgekomen, vooral burgers en kinderen. In Oost-Congo zijn inmiddels al zeven miljoen slachtoffers gevallen zijn. De huidige internationale structuren, zoals de VN-Veiligheidsraad, schieten tekort. We hebben een coalition of the willing nodig die wél vooruit wil met mensenrechten, in weerwil van de internationale gemeenschap.’

Heeft ontwikkelingssamenwerking nog een rol?

Réginald Moreels: ‘Ik heb het liever over internationale samenwerking, want samenlevingen kennen geen eenduidige ontwikkeling. Veel internationale samenwerking heeft nog steeds een paternalistisch en neokoloniaal uitgangspunt. We exporteren veel woorden, maar weinig daden.’

Uzziel Twagilimana: ‘Er is nu eenmaal een ongelijke relatie. De ene partner heeft de middelen, de andere heeft ze nodig. Dat werkt uitbuiting in de hand. Toch is het mogelijk om als gelijkwaardige partners van elkaar leren. Elke omgeving en elke gemeenschap vereisen een eigen manier van werken. We zeggen vaak dat we ons moeten aanpassen aan een overheid, maar in dictatoriale regimes moet je vooral het middenveld ondersteunen. Internationale samenwerking heeft alleen effect als je lokale actoren versterkt. Niet door samen te werken met corrupte regimes.’

Réginald Moreels: ‘Dat vergt vertrouwen in je partners. Bij ons is het vaak andersom. Onze internationale samenwerking vertrekt van wantrouwen en wil alles controleren. Als minister probeerde ik te werken vanuit vertrouwen, maar als je mijn vertrouwen schaadt, kan ik genadeloos zijn.’