“‘Gastopvang door de ogen van Oekraïense vluchtelingen’

De invasie van de Russische Federatie in buurland Oekraïne in februari 2022 leidde tot één van de snelst groeiende vluchtelingenstromen in Europa. Miljoenen inwoners van Oekraïne ontvluchtten hun huizen naar andere delen van het land of naar het buitenland. Tussen februari 2022 en begin augustus 2024 vluchtten ruim zes miljoen onder hen naar de Europese Unie, waaronder meer dan 81.800 naar België.

Dit zorgde voor verschillende uitdagingen, onder meer op vlak van opvang. De toenmalige staatssecretaris voor Asiel en Migratie Sammy Mahdi riep daarom burgers op om Oekraïense vluchtelingen thuis onderdak te bieden via de campagne #PlekVrij. Daarnaast stelden lokale besturen en diverse organisaties opvangplaatsen ter beschikking. Tot slot zijn er sinds midden 2022 nooddorpen opgericht, eerst in Mechelen en Antwerpen en later ook in Gent.

Particuliere opvang

De oorlog in Oekraïne heeft particuliere opvang sterk onder de aandacht gebracht. Toch is dit geen nieuw fenomeen. In vele Europese landen – waaronder ook België – bestaat gastopvang al langer, zij het op kleinere schaal. Vaak heeft het de dubbele doelstelling om zowel tijdelijk onderdak aan te bieden als om de sociale integratie te vergemakkelijken.

Uit onderzoek naar die eerdere ervaringen weten we dat particuliere opvang heel wat kansen biedt. Denk maar aan het bijdragen aan een positievere beeldvorming van vluchtelingen of het gevoel dat opgevangen vluchtelingen krijgen erbij te horen. Er liggen ook voordelen op het vlak van taalverwerving, het opbouwen van een netwerk en toeleiding naar werk en leren. Tegelijk is de opvang van onbekende mensen complex en gaat het gepaard met valkuilen, onder meer rond het machtsonevenwicht tussen het gastgezin en de mensen die zij opvangen of een overbelasting van het gastgezin.

Dit eerder onderzoek leverde belangrijke inzichten op. Toch kent het ook een belangrijke blinde vlek: het focust vooral op de ervaringen van gastgezinnen. Hierdoor weten we minder hoe vluchtelingen zelf deze vorm van opvang ervaren.

Ook rond de gastopvang van Oekraïners in België is dit het geval. Net als in andere landen was er wel al onderzoek naar de ervaringen van gastgezinnen. Ook de lokale besturen in Vlaanderen, die een cruciale rol speelden in de opvang en omkadering van vluchtelingen uit Oekraïne, werden al bevraagd. Hoewel deze onderzoeken belangrijke inzichten bieden, blijft het verhaal van de Oekraïense vluchtelingen zelf een blinde vlek. Om een goed beeld te krijgen van particuliere opvang is hun perspectief nochtans cruciaal.

Voor haar masterproef interviewde Asmaa Bouchta daarom – naast elf gastgezinnen – zes Oekraïners die opgevangen waren door een gastgezin. Bij vijf van hen was de gastopvang inmiddels afgelopen. Eén iemand verbleef nog bij een gastgezin. Gemiddeld duurde de gastopvang ruim acht maanden, met een minimum van drie maanden en een maximum van twee jaar.

De gesprekken bevestigen een aantal kansen en valkuilen die we in de literatuur terugvonden. Maar ze voegen ook belangrijke inzichten en nuance toe.

Voorwaarden voor het realiseren van kansen

Volgens de Oekraïense vluchtelingen hielp het verblijf bij een gastgezin hen zich sneller aan te passen aan hun nieuwe omgeving. Gastopvang bood hun de tijd en ruimte om hun weg te vinden in een onbekende omgeving.

Toch gaat dit niet vanzelf. Het engagement van het gastgezin is hierbij cruciaal. ‘Je weg vinden lukt vooral goed als het gastgezin hier ook bij helpt’, zegt Ivan [1]. Hij geeft aan dat gastgezinnen goed moeten nadenken over dit engagement. ‘Gastgezinnen moeten echt klaar zijn voor deze verantwoordelijkheid’, benadrukt hij. ‘Het is niet enkel een kwestie van onderdak bieden, er komt veel meer bij kijken.’

Ook de duur van de opvang speelt een rol bij het realiseren van de kansen die gastopvang kan bieden. Een langdurige opvang zorgt voor een duurzame leefomgeving. Dit kan bijdragen tot een gevoel van veiligheid en stabiliteit. Anderzijds kan een langere opvangduur ook leiden tot stress bij zowel gastgezinnen als vluchtelingen. Om dit te vermijden, geeft Ivan aan dat ‘het belangrijk is om een (verblijfs)periode af te spreken waarbij iedereen zich comfortabel voelt.’

In tegenstelling tot in andere landen was er in België geen kader omtrent de duur van de gastopvang. De meerderheid van de gastgezinnen had initieel geen duidelijk idee hoe lang zij hun huis wilde openstellen voor Oekraïners. De meesten maakten hier ook geen voorafgaande afspraken over met de mensen die ze opvingen.

Voor veel Oekraïense vluchtelingen was de onzekerheid over de duur van hun verblijf bij het gastgezin een grote zorg. Zo vertelt Nataliya dat zij en haar vriendin voortdurend bang waren dat ze plotseling zouden moeten vertrekken zonder een nieuwe opvangplek te hebben.

Gevoel van ongemak

Oekraïense vluchtelingen die langere tijd bij een gastgezin verblijven, voelen zich hier soms ongemakkelijk bij. Ze zijn zich zeer bewust van hun status als “gast” en proberen daarom zo min mogelijk overlast te veroorzaken en zich zoveel mogelijk aan te passen.

Dit gevoel van ongemak wordt versterkt door een gebrek aan autonomie. De noodzaak om hun dagelijkse routines af te stemmen op die van het gastgezin en de afhankelijkheid voor onderdak en andere steun, dragen bij tot gevoelens van afhankelijkheid en ongemak.

Door het crisiskarakter van #PlekVrij was er in België meestal geen screening van en matching tussen gastgezinnen en mensen die opvang zochten. Soms leidde dit tot een gevoel van onveiligheid. Alina, een jonge Oekraïense vrouw, uitte bijvoorbeeld haar bezorgdheid over haar veiligheid en persoonlijke grenzen tijdens het verblijf bij een alleenstaande man. Ze voelde zich ongemakkelijk bij het idee de leefruimte te delen met iemand van het andere geslacht die ze niet kende. Toen ze eerder bij een koppel verbleef, had ze deze zorgen niet. Dit voelde voor haar veiliger.

Alina, die zowel in een gastgezin in België als in Engeland verbleef, merkte op dat de gastgezinnen en de kwaliteit van de accommodatie in het Verenigd Koninkrijk wél werden gecontroleerd. Daarnaast was er een contactpersoon beschikbaar voor eventuele problemen, die hielp bij het vinden van een nieuwe host of oplossing als het gastgezin geen veilige plek bleek te zijn. Ook dit was niet zo in België.

Het belang van de woonruimte

De Oekraïense vluchtelingen die we spraken, benadrukten ook hoe belangrijk het is om een eigen ruimte te hebben bij het gastgezin, waar ze zich kunnen terugtrekken. ‘Het is een tijdelijke situatie, maar je hebt tenminste een beetje ruimte voor jezelf. En als je het nodig hebt of als je echt het gevoel hebt dat je niet met iemand in interactie wil gaan of als je gewoon behoefte hebt aan een beetje stilte om te ontspannen, dan is het fijn dat je gewoon er zeker van kunt zijn dat je tijd voor jezelf hebt’, vertelt Zsuzsanna. 

Onderzoek bevestigt dat de fysieke omvang, kwaliteit en faciliteiten van de huisvesting een directe invloed hebben op zowel het emotionele als fysieke welzijn van vluchtelingen. Privacy en de mogelijkheid om zich af te zonderen zijn daarbij cruciaal.

Naarmate duidelijk werd dat hun verblijf in België langer zou duren dan een paar maanden, streefden de meeste Oekraïners naar een eigen woonplek. De doorstroom naar de particuliere huurmarkt vormde echter een uitdaging.

De zoektocht naar een geschikte woning duurt vaak langer dan verwacht. De particuliere woningmarkt in België staat onder druk, en de wachttijden voor sociale woningen zijn lang. Ook kunnen vluchtelingen op weinig overheidssteun rekenen in hun zoektocht naar een woning, waardoor ze te maken krijgen met uitdagende en uitsluitende praktijken.

Hoe moet het verder?

Als we particuliere opvang ook in de toekomst willen blijven inzetten, moet er een duurzaam kader komen rond gastopvang. Uit de interviews halen we alvast dat onder meer een screening van en matching tussen gastgezinnen en mensen die opvang zoeken, voorwaarden rond de woonruimte, afspraken rond de verblijfsduur en het samenleven, financiële afspraken en een externe ondersteuning van gastopvang cruciale thema’s zijn om op te nemen in zulk kader.

Hiernaast is er ook nood aan een sterk opvangbeleid én woonbeleid. Particuliere opvang is immers ontstaan als een reactie op het gebrek aan betaalbare en duurzame opvangplekken voor vluchtelingen. Ook de soms zeer moeizame doorstroom naar duurzame woonoplossingen vormt een belangrijke belemmering. Deze situatie vraagt om innovatieve antwoorden, vanuit een collectieve en gecoördineerde aanpak op vlak van opvang en huisvesting van mensen op de vlucht.

^[*] Alle namen van respondenten in dit artikel zijn fictief.