Reportage

‘Het bewijsmateriaal dat we verzamelen, is voor de toekomst’

De twee Belarussen: bigbrotherstaat versus vrijheid in ballingschap

Pieter Stockmans

11 juni 2024 • 21 min leestijd

Vier jaar na de massale protesten tegen president Loekasjenko is in Belarus een totalitaire dictatuur ontstaan. Maar oppositie, journalisten, activisten en gewone burgers bouwen in Litouwen aan het democratische Belarus. MO* zocht de twee Belarussen in Minsk en Vilnius.

‘We kunnen in mijn auto praten, maar daar kan ook afluisterapparatuur in zitten. In mijn huis hebben politieagenten er zeker geïnstalleerd.’ We gaan op een bankje zitten, tussen grijze appartementsblokken. Het is ijskoud in de Belarussische hoofdstad Minsk.

Maryna Adamovitsj is een tengere vrouw van in de vijftig, maar ze straalt kracht uit. Ze is de echtgenote van Mikola Statkevitsj, een oudgediende van de democratische oppositie. Na politici, journalisten, mensenrechtenverdedigers en demonstranten zijn nu de familieleden van alle voorgaande categorieën aan de beurt. Adamovitsj werd zelf nog maar net vrijgelaten.

Van onze Belarussische contacten in Litouwen kregen we geen enkel contact. ‘Elk contact met buitenlandse media is een hoog risico voor mensen in Belarus’, klonk het overal. Waarom Adamovitsj wel en geen enkel ander familielid van de vele politieke gevangenen met ons wilde praten?

‘Ik wil niet stoppen met leven.’

Na een kwartier parkeert achter ons een politieauto. ‘Nog andere vragen? Want ik zie dat de politie arriveerde.’ We zetten het interview stop.

Wit-Rusland of Belarus?
MO* verkiest de naam Belarus boven Wit-Rusland. Beiden zijn correcte benamingen in het Nederlands, maar het land vroeg al meerdere malen zelf aan de internationale gemeenschap om ‘Belarus’ genoemd te worden. Ook de instellingen van de Europese Unie gebruiken in het Nederlands de naam Belarus.

Koninkrijk van de Stilte

Aan de vooravond van 2020 hadden hoge lonen in de IT-sector een nieuwe klasse van welgestelde twintigers en dertigers gecreëerd.

‘Wij weten al 26 jaar dat verkiezingen vervalst worden, maar zolang we het goed hadden, maalden we er niet om’, zegt Eva*. ‘Maar dan kwam de covidpandemie. Er waren zieken en doden in vele families. Van Loekasjenko moesten we gewoon vodka drinken. Toen werd het zo klaar als een klontje: wij hebben die leiders niet nodig. De macht ligt in onze handen.’

Kranten zoals Nasha Niva schreven elke dag over de werkelijke dreiging van het coronavirus. ‘Dat contrast, tussen wat mensen zagen in de media en wat de regering deed, voedde het wantrouwen tegen Loekasjenko’, zegt hoofdredactrice Nasta Rouda.

Blogger Sergej Tichanovsky ging met zijn camera het land rond en filmde de volle ziekenhuizen. Zijn populariteit op YouTube ontplofte, en op 7 mei 2020 kondigde hij aan dat hij zich kandidaat stelde voor de presidentsverkiezingen. Een week later werd hij geweerd door de centrale verkiezingscommissie.

Mikola Statkevitsj kwam met het voorstel om Tichanovsky’s vrouw Svetlana naar voren te schuiven als presidentskandidaat. Anna Krasoelina, plaatsvervangend voorzitter van de Verenigde Burgerpartij en expert politieke marketing, kwam met een boodschap die alle politieke oppositie en zoveel mogelijk kiezers achter Svetlana Tichanovskaja's kandidatuur moest verenigen: ‘Ik heb slechts één programmapunt: als ik win, zal ik nieuwe verkiezingen uitschrijven. Die zullen vrij en eerlijk verlopen.’

‘We kiezen samen’: in februari 2024 hing Minsk vol met verkiezingsposters, alsof de massaprotesten van 2020 tegen verkiezingsvervalsing nooit plaatsvonden.

Tussen 29 mei en 18 juni 2020, twee maanden voor de presidentsverkiezingen, werden Tichanovsky, Statkevitsj en de andere oppositieleider Viktar Babaryka gearresteerd. Anderhalf jaar later zouden deze blogger, politicus en bankier veroordeeld worden tot veertien jaar strafkolonie.

Op verkiezingsdag stonden mensen uren in de rij om te kunnen stemmen. ‘De vele tegenstanders van Loekasjenko herkenden we aan hun witte armbandjes’, getuigt Eva. ‘De volgende ochtend zagen we het percentage: 81 procent voor Loekasjenko. Onmogelijk!’

Met de mannen in de gevangenis, namen de vrouwen het over. Maar een maand later was Tichanovskaja gevlucht naar Litouwen en zat Maria Kalesnikava, de campagneleidster van Babaryka, in de gevangenis. Zij zou tot 11 jaar cel veroordeeld worden.

‘Voor het eerst ontmoette ik mijn natie. We voelden ons onoverwinnelijk, alsof niemand ons iets kon maken.’

Ksenia, inwoner van Minsk

‘Mikola en ik herhaalden het jarenlang als een mantra’, zegt Adamovitsj. ‘Als er hoop verschijnt, zal je de Belarussen niet herkennen. Onze samenleving is het raamwerk ontgroeid waarin Loekasjenko ze probeert te duwen.’

Vakbondsleider Sergej Dylevski vond dat ook de arbeiders in zijn fabriek, het grote staatsbedrijf Minsk Tractor Works, hun verantwoordelijkheid moesten opnemen. Hij riep op tot een staking. Zo’n 1000 arbeiders trotseerden de intimidaties van het bestuur en marcheerden naar het stadscentrum.

Vier jaar later volgen we er de toeristische rondleiding. ‘Ons bedrijf steunt de ontwikkeling van de arbeiders met sport, gezondheidszorg, recreatiekampen. En dit zijn de leiders van de vakbond’, zegt de gids. Dylevski’s foto is nergens te bespeuren. We vragen naar de staking. ‘We hebben een contract getekend dat we dit soort onderwerpen niet mogen bespreken’, antwoordt ze.

We wandelen over de centrale laan van Minsk, die vier jaar geleden zwart zag van het volk. Ksenia* neemt ons mee naar de plek waar de gezangen weerklonken.

‘Als ik terugdenk aan 2020…’, begint ze. De haartjes op haar arm gaan rechtstaan. ‘Voor het eerst ontmoette ik mijn natie’, zegt ze uiteindelijk. ‘We voelden ons onoverwinnelijk, alsof niemand ons iets kon maken. Vier jaar later heerst opnieuw de stilte, maar de herinnering, die kunnen ze niet uitwissen.’

Op dit moment kwijnen 1500 politieke gevangenen weg in strafkolonies. Volgens schattingen zijn ruim 50.000 mensen mishandeld in de gevangenis. Honderdduizenden zijn gevlucht naar Polen en Litouwen.

‘Het was het waard’, zegt Ksenia. ‘Ik sprak ook met politieagenten. Er werd hun verteld dat ze terroristen moesten gaan bestrijden in Minsk. En toen zagen ze ons. Er was een connectie. Maar we waren allebei bang voor de grote broer in het oosten. Een vriend waarschuwde me: als we winnen, zal de grote broer binnenvallen. Als we verliezen, gaan we naar de gevangenis.’ (zie kader hieronder)

Uniestaat

De oppositie hoopte dat ambtenaren, politie en leger zich tegen Loekasjenko zouden keren en dat ze de steun van Rusland zouden krijgen. Maar op 14 september 2020, terwijl honderdduizenden mensen demonstreerden in het hele land, kwam de zogenaamde Uniestaat van Rusland en Belarus op tafel tijdens een ontmoeting tussen Loekasjenko en Poetin in Sochi. Die bestaat in theorie al sinds de jaren ’90, maar Loekasjenko is een koele minnaar van één staat gedomineerd door Rusland.

Na de Russische interventie in Georgië in 2008 en de annexatie van de Krim in 2014 was Loekasjenko bang dat hij de volgende zou zijn. Telkens zocht hij de steun van de bevolking tégen Rusland, door te liberaliseren. ‘In 2019 mochten we protesten organiseren tegen de Uniestaat van Rusland en Belarus’, zegt mensenrechtenactiviste Viktorija Androekovitsj. ‘Het is niet in Loekasjenko’s belang om geannexeerd te worden door Rusland. Hij bouwde zijn dictatuur los van het buurland.'

Sinds 2020 overleeft die nu wel dankzij Rusland. Poetin beloofde goedkoop Russisch gas, een lening van 1,2 miljard euro en militaire steun als de protesten gewelddadig zouden worden. Russische ‘adviseurs’ gingen aan de slag in de Belarussische staatsmedia en veiligheidsdiensten. Wat Loekasjenko in ruil daarvoor aan Rusland beloofde was toen nog een onzichtbare olifant in de kamer: Oekraïne vanuit het noorden binnenvallen. Dat zou anderhalf jaar later gebeuren. Het belangrijkste doelwit was immers de Oekraïense hoofdstad Kiev, op amper 150 kilometer van de Belarussische grens.

Links: De collectieve natie wordt opgesplitst in losse atomen door een diepe angst te installeren. Rechts: Eva nam deel aan de protesten tegen Loekasjenko. Vier jaar later blijft enkel haar wit-rood-witte vlag van het democratische Belarus over. Die heeft ze verborgen in een theepot, een soort urne waarin ze haar hoop heeft begraven.

Laag na laag

De Staatsveiligheid van Belarus (KGB) begon laag na laag te arresteren. Adamovitsj vreest voor haar man, die nu al bijna vier jaar in een speciaal beveiligde strafkolonie zit. Al een jaar heeft ze niets van hem gehoord. ‘Maar ik weet zeker dat ze hem niet klein zullen krijgen totdat Belarus vrij is’, laat ze via Signal weten.

Op 23 januari nodigden agenten van de Staatsveiligheid haar en tientallen andere familieleden van politieke gevangenen uit voor een ondervraging. ‘Ze beschuldigden me van “klein hooliganisme”, een gestandaardiseerde aanklacht. Met veertien stopten ze ons in een tweepersoonscel. We sliepen op de grond, strak tegen elkaar aan. Elke nacht werden we twee keer gewekt.’

Viktorija Androekovitsj moest in januari 2021 naar de Litouwse hoofdstad Vilnius vluchten toen KGB-agenten haar flat in Grodno overhoophaalden.

‘Daarna probeerden ze via mijn familie meer te weten komen over mijn werk voor mensenrechtenorganisatie Bysol, waar ik verantwoordelijk was voor de evacuatie van vervolgde Belarussen naar Litouwen en Polen', zegt Androekovitsj. 'Met een nep belastingonderzoek ruïneerden ze de kledingzaak van mijn moeder. Ze wilde het land eigenlijk niet verlaten, maar uiteindelijk stond er een KGB-auto voor haar huis. Ze begreep dat ze echt weg moest.’

De echtgenote van Leanid Sudalenka is wel nog in Belarus. Ze is op bezoek bij haar man in Litouwen.

‘Wat hebben de grenswachters gezegd?’, vraagt Leanid.

‘Ze wilden alles over jouw leven in Vilnius weten. Natuurlijk heb ik niks gezegd.’

Sudalenka, een van de veteranen van de gelauwerde mensenrechtenorganisatie Viasna96, valt in het busstation van Vilnius zijn vrouw in de armen. Ze leven al een jaar gescheiden. Sudalenka verleende juridische bijstand aan slachtoffers van repressie. Daarvoor kreeg hij drie jaar gevangenisstraf.

Leanid Sudalenka werd gemarteld. Hij is vastberaden om de bewijzen van mensenrechtenschendingen over te maken aan de VN.

Kanstantsin Staradubets, een collega van Sudalenka, was toen in Oekraïne. ‘Ik kreeg paniekaanvallen, het was ondraaglijk’, zegt hij. ‘Ze vielen ons kantoor binnen en arresteerden onze directeur, Nobelprijswinnaar Ales Bjaljazki. Hij zou veroordeeld worden tot tien jaar cel. Vanuit Kiev vloog ik naar Vilnius, waar we met de hele organisatie opnieuw begonnen.’

Sudalenka moest in de strafkolonie dwangarbeid verrichten in een houtwerkplaats. Zes dagen per week, acht uur per dag, bij vriestemperaturen.

‘Gewone gevangenen droegen witte naamplaatjes, politieke gevangenen gele’, vertelt hij. ‘Telkens als we een bewaker zagen, moesten we net als in het leger gaan staan en roepen dat we “vatbaar voor extremisme” waren. Ik werd uitgenodigd in een kamer met een videocamera. Als ik schuld bekende, zou ik tegen de avond weer thuis zijn, zei de KGB-agent. Ik weigerde. Op een keer had ik koorts. Ze stopten me in een isoleercel, ik dacht dat ik doodging.’

Een paar dagen na ons gesprek sterft journalist Igor Lednik in de gevangenis. Hij had hartproblemen en werd medische verzorging ontzegd. Een mens ontdoen van zijn identiteit en hem reduceren tot slechts een lichaam dat gemakkelijk kan worden weggegooid: zo omschreef de Amerikaanse filosofe Hannah Arendt totalitaire terreur.

‘We waren allemaal geschokt door de dood van de Russische oppositieleider Navalny’, zegt Svetlana Tichanovskaja. ‘Die moorden mogen geen groen licht worden, maar een rode lijn. De EU legde het regime van Loekasjenko alleen sancties op wegens betrokkenheid bij de Russische invasie van Oekraïne. Maar wat met het hele systeem dat de dictatuur in stand houdt? We weten dat minstens 200 politieke gevangenen zich in een slechte fysieke toestand bevinden: mensen met kanker, diabetes, hartziekten, speciale behoeften.’

‘De EU legde Loekasjenko geen sancties op wegens het hele systeem dat de dictatuur in stand houdt.’

Svetlana Tichanovskaja

Drie maanden nadat hij werd vrijgelaten, getuigde Sudalenka nochtans in het Europees Parlement over de foltering waaraan hij werd onderworpen. Hij was meteen naar Vilnius gevlucht, waarna hij in absentia opnieuw veroordeeld werd tot zes jaar gevangenisstraf. Als ze erachter komen dat ze me ook maar één boterham geeft, kunnen ze haar opsluiten wegens “hulp aan extremistische activiteiten”. Ik mag er niet aan denken.’

Op 16 februari 2021 ging de KGB achter de volgende groep aan: journalisten. 450 van 1300 journalisten en mediawerkers die lid zijn van de Belarussische Journalistenvereniging (BAJ) hebben het land al verlaten. 30 media werken verder vanuit ballingschap, waarvan 26 zijn uitgeroepen tot ‘extremistische formatie’.

De tsunami bereikte ook BAJ zelf. In 2004 ontving ze nog de Sacharovprijs van het Europees Parlement, maar nu vond ze de deur van haar redactie ingetrapt en alles in beslag genomen: laptops, mobiele telefoons, documenten, harddrives. ‘We hadden nooit gedacht dat we het land zouden moeten verlaten’, zegt Barys Haretski in het nieuwe kantoor in Vilnius. ‘We waren altijd een legaal geregistreerde entiteit.’

De meeste Belarussische journalisten vluchtten aanvankelijk naar Oekraïne, omdat ze voor dat land geen visum hoeven aan te vragen. Alle journalisten van Tut.by bijvoorbeeld, de grootste onafhankelijke nieuwssite van Belarus, vluchtten samen in een bus naar Oekraïne.

Zelfs onderweg bleven ze informatie op hun website publiceren. Ze deden verslag van de vervolgingen totdat ze zelf een doelwit werden.

In maart 2021 volgde de eerste veroordeling: Katsiaryna Barysevich kreeg zes maanden gevangenisstraf omdat ze het officiële autopsierapport van Roman Bondarenko had gepubliceerd. Deze betoger overleed na politiegeweld tijdens de protesten. Uit het rapport bleek dat de versie van de overheid een leugen was. Twee jaar later werd de hoofdredactrice van Tut.by veroordeeld tot twaalf jaar gevangenisstraf.

Atomisering

Ksenia is onderweg naar de politie met haar mountainbike. Ooit was ze lid van het nationale langlaufjeugdteam van Belarus, maar toen ze in 2020 iets op sociale media over de president schreef, veranderde haar leven. De politie vond het ‘beledigend’. Er staan gevangenisstraffen op, maar het “misdrijf” was verjaard.

Tijdens een huiszoeking vond de politie op haar laptop een foto waarop ze tijdens de protesten van 2020 te zien is met de wit-rood-witte vlag van het democratische Belarus, voor het land door Rusland werd gedomineerd. De aanklacht luidde nu: blokkeren van de openbare weg.

‘Zo’n 40.000 mensen waren schuldig die dag. Ze kunnen toch niet al die mensen straffen, denk je? Ze zijn nochtans wel bezig met er zoveel mogelijk te identificeren. De twee mensen op mijn foto hebben ze geïdentificeerd met gezichtsherkenning.’ Elke foto die in de overwinningsroes werd gemaakt, wordt tot vandaag tegen hen gebruikt.

‘Big brother houdt ons in het oog. De kleinste uiting van openbare kritiek wordt bestraft, tot enkel de herinnering aan saamhorigheid overblijft.’

Kanstantsin Staradubets (Viasna96)

Ze parkeert haar fiets en loopt het politiekantoor binnen. ‘Vandaag één jaar geleden sprak de rechter mijn straf uit: twee jaar huisarrest’, vertelt ze. ‘Eén keer per week moet ik me melden op het politiebureau. Het voelde aan als vrijheid, want ik zat toen al vier maanden in voorarrest. Hier zat ik.’

We fietsen voorbij de gevangenis, het Pishchalauski-kasteel, pal in het stadscentrum. Sinds het Russische Tsarenrijk weerklinken de kreten van gefolterde gevangenen binnen de muren van deze oudste en beruchtste gevangenis van het land. Tot vandaag wordt de doodstraf er uitgevoerd met een schot in de nek. Buiten draait de stad verder.

‘We zaten met twaalf vrouwen in een tweepersoonscel. Sommigen waren gestraft omdat ze een “like” hadden gezet bij een artikel van een nieuwssite die tot “extremistische formatie” was verklaard. Als ik erover nadenk, moet ik huilen.’

Zoals een moderne Assepoester haast ze zich met de fiets naar huis. Ze moet elke avond om acht uur thuis zijn. Loekasjenko kan zelfs ongevaarlijke vrouwen als Ksenia laten opvolgen omdat hij beschikt over een van de hoogste concentraties van veiligheidsagenten voor binnenlandse repressie ter wereld: tussen 500 en 1500 per honderdduizend inwoners, volgens schattingen van het Belarussische Comité tegen Foltering.

Hannah Arendt beschreef totalitarisme als de atomisering van de samenleving. ‘Twee miljoen mensen wonen in dezelfde stad, en dan zie je plots tienduizenden vreemde gezichten en je weet dat ze jouw bondgenoten zijn. Dat geeft een gevoel van macht’, zegt Kanstantsin Staradubets. ‘Het regime wil deze collectieve natie in losse atomen opsplitsen. Er wordt een diepe angst geïnstalleerd. Big brother houdt ons in het oog. De kleinste uiting van openbare kritiek wordt bestraft, tot enkel een herinnering overblijft.’

Maryna Adamovitsj noemt het ‘een poging om de basis van het bestaan van de menselijke beschaving te ondermijnen’.

Het komt in de buurt van de totalitaire controle van de Partij op de samenleving in het boek 1984, van de Britse schrijver George Orwell. Boekenwinkels in Belarus kregen een verbod opgelegd om dit boek te verkopen. Maar gek genoeg vond Ksenia het wél in de bibliotheek van de gevangenis.

Zachte tegenmacht in ballingschap

Loekasjenko kon het middenveld, de journalistiek en de politieke oppositie niet uitschakelen, maar alleen verplaatsen. Het Verenigd Overgangskabinet van Svetlana Tichanovskaja in Vilnius is een soort regering in ballingschap, met ministeries die beleidsplannen opmaken.

‘Democratische regeringen en instellingen erkenden ons kabinet als vertegenwoordiger van het vrije Belarus’, zegt Tichanovskaja. ‘De VS en de EU stopten de samenwerking met Loekasjenko in 2020. Ze stuurden een speciale gezant om samen te werken met het democratische Belarus.’

portretfoto's van de Belarussische oppositieleidster Svetlana Tichanovskaja en activiste Viktorija Androekovitsj

Oppositieleidster Svetlana Tichanovskaja (links) en activiste Viktorija Androekovitsj (rechts) voor de wit-rood-witte vlag, van toen Belarus democratischer was en Rusland het land nog niet domineerde.

Haar adviseur Aleksandr Dabravolski maakte als lid van de eerste parlementaire oppositie in de Sovjet-Unie de val van het communisme van binnenuit mee. In 2020 lukte het niet. Wat was het verschil? ‘Rusland was zwak in die tijd. Nu zitten we misschien we nog vele jaren vast in terreur en oorlog, maar Rusland kan snel verzwakken.'

Dabravolski droomt van een Pools Solidarność-scenario: ‘De rondetafelgesprekken tussen Solidarność en de communistische regering waren enkel mogelijk dankzij de zwakte van Rusland. Ze luidden het vreedzame einde van de communistische dictatuur in.’

In afwachting van een verzwakt Rusland zit het Verenigd Overgangskabinet niet stil.

'We moeten er alles aan doen om dat te versnellen, en om klaar te zijn als het zover is’, zegt Dabravolski. Ze ontwikkelden het digitale overheidsportaal Novaya Belarus, waar in de toekomst verkiezingen voor een virtueel parlement en burgerconsultaties voor grondwetswijzigingen georganiseerd kunnen worden.

‘Het probleem is dat gewone Belarussen niemand in het Verenigd Kabinet kennen, behalve Tichanovskaja’, zegt Viktorija Androekovitsj. ‘Jaar na jaar verliezen de democratische krachten rond Svetlana aan relevantie voor de mensen. Loekasjenko stuurt daarop aan. Mensen voelen zich geïsoleerd en zien niet dat Tichanovskaja hen helpt.’

Een voorbeeld is de aankondiging van de Litouwse regering dat ze tegen de zomer twee extra grensovergangen zal sluiten. We spraken mensen in Minsk die dachten dat Tichanovskaja dit steunt.

Maar zij ontkent dit met klem: ‘Ik ben tégen het sluiten van de grenzen. Waarom zou je dit mensen aandoen die al gegijzeld worden door het regime van Loekasjenko? Ik zeg regelmatig aan de Litouwse regering: wij begrijpen dat KGB-agenten zich voordoen als vluchtelingen of opposanten, maar wij kunnen de Litouwse migratiedienst en veiligheidsdiensten helpen om die KGB-mensen op te sporen, zonder gewone Belarussen te treffen.’

‘We zitten misschien we nog vele jaren vast in terreur en oorlog. Maar in afwachting van een verzwakt Rusland zitten we niet stil.’

Aleksandr Dabravolski

Hoe blijf je relevant voor mensen in Belarus? ‘Door voor hun belangen en rechten op te komen’, zegt Tichanovskaja. ‘Elke week heb ik tijdens de kantooruren een moment waarop iedereen me kan bellen via Zoom. Gewoon zitten en praten. Veel Belarussen die nog in het land zijn, bellen me en vertellen over hun problemen. We hebben bijvoorbeeld programma's om mensen te leren hoe ze nieuws veilig kunnen lezen. Gebruik VPN, verwijder de geschiedenis van je zoekopdrachten, plaats geen likes. Het aantal volgers van nieuwskanalen is gedaald, maar hun lezersaantal is geëxplodeerd.’

De hele onafhankelijke mediasector verhuisde naar Polen en Litouwen.

Ook Viasna werkt in Vilnius verder. De organisatie verzamelt alle misdaden en namen van verantwoordelijken van de onderdrukking.

‘De moordenaar heeft een collectief gezicht’, zegt Leanid Sudalenka. ‘Openbare aanklagers, rechters, politieagenten, KGB, gevangenisdokters: het zijn allemaal misdadigers. Het bewijsmateriaal dat we verzamelen, is voor de toekomst. Toen ze me arresteerden, namen ze alle 354 dossiers in beslag van mensen die ik had geholpen. Ik wilde die juist naar het Mensenrechtencomité van de Verenigde Naties sturen.'

'Mijn droom is om in mijn leven nog te zien dat slachtoffers gerechtigheid krijgen en daders ter verantwoording worden geroepen.’

* Echte naam bekend bij de redactie

Deze reportage werd geschreven voor het zomernummer van MO*magazine. Vind je dit artikel waardevol? Word dan proMO* voor slechts 4,60 euro per maand en help ons dit journalistieke project mogelijk maken, zonder betaalmuur, voor iedereen. Als proMO* ontvang je het magazine in je brievenbus én geniet je tal van andere voordelen.