Producenten én EU zelf nog niet klaar voor Europese wetgeving tegen ontbossing
Draaien Keniaanse koffieboeren straks op voor onze nieuwe ontbossingswet?
Vanaf 30 december zou elke koffieboon die de Europese markt binnenkomt ‘ontbossingsvrij’ moeten zijn. Maar haast niemand lijkt daar klaar voor. ‘We zijn zo klaar als we kunnen zijn’, was zowat het beste antwoord dat MO* in Kenia kon optekenen, op een reis langs de koffieketen. Gevolg: kosten voor de kleine boer, en duurdere koffie voor de Europeaan.
Paul Mauriithi tikt op zijn telefoon de app Agromapper open. ‘Ik plaats hier in de hoek een nieuwe geopin. Daarna ga ik naar de andere hoek en plaats ik er nog een. Zo registreer ik dit perceel en het aantal koffieplanten van deze familie en vervolgens sla ik op.’ Een lijst van al in kaart gebrachte percelen licht op.
Mauriithi is een van de 200 jongeren die door de koffiecoöperatie Rung’eto op pad is gestuurd. In twee weken tijd moesten meer dan 7000 leden van de coöperatie worden bezocht. Die wonen verspreid over de provincie Kirinyaga, in het centrum van Kenia. Enkel door de geolocaties van alle leden te verzamelen kan de coöperatie verzekeren dat haar koffie binnenkort nog op de Europese markt mag. De lijst coördinaten moet dienen als bewijs dat op deze percelen geen ontbossing plaatsvond tussen het moment van oogst en eind 2020.
Om aan de EU-verordening over ontbossingsvrije producten te voldoen, moet elke koffieboon worden verbonden aan een geolocatie.
© Elien Spillebeen
Wat dit allemaal in gang heeft gezet, is de Europese verordening voor ontbossingsvrije producten, kortweg EUDR (van EU Deforestation Regulation). Die zorgt al even voor beroering. De Europese Unie wil geen koffie meer waarvoor bomen geveld werden, en ook geen palmolie, rubber, cacao, soja of vlees. Dat beslisten het Europees Parlement en de EU-lidstaten drie jaar geleden al.
Maar vandaag, drie maanden voor alle betrokken importeurs, handelaars en producenten in regel moeten zijn met de verordening, lijkt haast niemand klaar. De druk vanuit de exporterende landen om de toepassing van de verordening uit te stellen, is toegenomen. Ook de Duitse kanselier Olaf Scholz riep half september op tot uitstel.
Zelfs de Europese Commissie zelf lijkt niet klaar met het uitrollen van een online registratiesysteem. Dat dreigde ervoor te zorgen dat er een administratief vacuüm zou ontstaan wanneer de verordening eind dit jaar in werking trad. De afgelopen weken werd dit uiteindelijk een cruciaal argument om voor te stellen de historische ontbossingswet nog even op pauze te zetten.
Op 2 oktober gaf de Europese Commissie toe aan de druk en stelde ze voor om de toepassing van de EUDR met een jaar uit te stellen.
Administratieve krachtmeting
‘Slechts 10% van de Fairtradecoöperaties is nu al klaar’, schat Agapeters Kubasu, directeur van Faitrade Oost-Afrika. Het is midden september wanneer we met hem en zijn collega’s de uitdagingen overlopen op het hoofdkantoor van Fairtrade Africa in Nairobi.
‘Tegen het eind van dit jaar hopen we dat toch 70% van onze volumes in orde is (voor de EUDR-verplichtingen, red.).’ Daarvoor wil Fairtrade Africa zo snel mogelijk data-analisten aanwerven, om de coöperaties nog beter te kunnen ondersteunen. Om orde in de chaos te scheppen, klinkt het.
‘Het probleem is niet noodzakelijk dat data ontbreken, maar dat de kwaliteit ervan niet goed is.’
George Watene van het Kenya Coffee Platform legt uit hoe uitdagend het is om data van voldoende kwaliteit te verzamelen.
© Elien Spillebeen
Wie moet aantonen dat er bij de teelt of productie niet ontbost werd? Onder de Europese verordening voor ontbossingsvrije producten is dat in theorie niet de koffieboer of coöperatie, maar wel de operator die de koffie op de Europese markt brengt. Maar die zal in de praktijk het bewijs toch bij de boeren zelf moeten halen.
De realiteit is helaas dat zij daardoor nu moeten investeren in het verzamelen van de geolocaties van hun percelen, legt directeur Kubasu uit.
Samuel Karanja, manager van de Keniaanse koffiecoöperatie Rung’eto, bevestigt: ‘Als we onze koffie willen verkopen voor de Europese markt, moeten wij uiteindelijk kunnen bewijzen dat onze koffie daarvoor in aanmerking komt.’
En als een van de coöperatieleden wél in ontbost gebied produceert, kan de hele coöperatie in de problemen komen. Want verkopen doen de meer dan 7000 kleine boeren van hun coöperatie hier samen.
‘Data zijn macht. Als een maler als enige over onze data beschikt, heeft die eigenlijk een monopolie.’Maghagu Linus, voorzitter van de Keniaanse koffiecoöperatie Rung’eto
We vergezellen een groep van Belgische koffiebranders die op vraag van Fairtrade Belgium wordt rondgeleid door Rung’eto-manager Karanja. Hier, aan de voet van Mount Kenya, de hoogste berg van Kenia, wordt de beste koffie van het continent geteeld. De prijzenkast maakt indruk op de bezoekers.
‘Koop rechtstreeks bij ons, dat is voor ons, boeren, interessanter dan via handelaars’, roept voorzitter Maghagu Linus op.
Maar rechtstreeks aankopen kunnen kleine Belgische branders niet doen, legt Kristof Duthoo van koffiebranderij Carantos uit Blankenberge uit. ‘We kunnen geen volledige container vullen en kopen bijna allemaal aan bij een trader in Zeebrugge. Als we deze koffie zouden willen kopen, vragen we aan onze trader Efico of hij deze bonen in het aanbod heeft of kan opnemen.’ Het is vervolgens Efico dat vanaf 30 december zal moeten documenteren dat deze koffie voldoet aan de normen van de nieuwe ontbossingswet.
Wanneer Duthoo in zijn branderij vervolgens de Keniaanse bonen aan een eigen blend wil toevoegen, branden, verpakken en verkopen, dan zal ook hij op zijn beurt moeten registeren waar welke bestanddelen vandaan kwamen en dat geen van die bonen in verband kan worden gebracht met ontbossing. Maar daarvoor zal hij zich baseren op de informatie die van Efico komt.
Elke speler in de ketting zal door de ontbossingswet een hoop meer papierwerk moeten verrichten. Maar dat werk begint bij de eigenaar van de koffieplant.
Klimaatverandering
‘De klimaatopwarming is voor ons al een realiteit. Deze maand was er amper regen. De klimaatverandering bemoeilijkt de productie al’, bevestigt Karanja. Dus nee, de koffieboeren zijn zeker niet tegen maatregelen om de ontbossing en zo de klimaatverandering tegen te gaan, benadrukt hij.
Koffie is extreem gevoelig voor klimaatverandering. Volgens een onderzoek van het Stockholm Environment Institute (SEI) zal de klimaatopwarming de productie steeds meer bemoeilijken. Tegen 2050 schat het SEI dat de productie van arabicakoffie met 45,2% zal zijn afgenomen en van robusta met 23,5% door de klimaatverandering.
Veel boeren hebben al hun planten moeten vervangen door soorten die meer bestand zijn tegen de klimaatverandering. ‘Ze heeft op ons leven en onze inkomsten al een impact. Maar de Europese ontbossingswet wordt nu wel overhaast ingevoerd. Ze hadden ons minstens nog een seizoen moeten geven.’
Tegen 2050 schat men dat de productie van arabicakoffie met 45,2% zal zijn afgenomen en van de robusta met 23,5% door de klimaatverandering.
© Elien Spillebeen
Over koffie en ontbossing
Volgens de VN gaat jaarlijks nog steeds 8,8 miljoen hectare bos verloren.
Kenia verliest jaarlijks 12.000 hectare bos. Dat verdwijnt voornamelijk omwille van landbouw en veeteelt.
Koffie zou goed zijn voor 7% van de ontbossing die aangedreven wordt door Europese consumptie.
Bronnen: VN, Eurostat
‘Wij wonen naast het natuurpark van Mount Kenya. Hier mag niet gekapt worden’, legt Rung’eto-manager Karanja uit. Onze overheid neemt hier zelf maatregelen tegen ontbossing. Het park is al tien jaar afgesloten met elektrische hekken. Daarrond heeft de overheid ook dichte theeplantages aangelegd, waar je niet doorheen kunt.’
Ontbost wordt hier volgens Karanja niet meer. Maar toch moet de coöperatie nu uitgaven doen om dat ook aan Europa te gaan bewijzen. Ze moet aantonen dat geen enkel perceel hier voor 31 december 2020 bos, savanne of grasland was.
Rung’eto investeerde dit jaar daarom 900.000 Keniaanse shilling (ongeveer 6500 euro) in de operatie, rekent Karanja voor. Waarvan meer dan de helft aan het softwarebedrijf dat de applicatie leverde.
Moeten de traders dan niet beter in de data investeren, en niet de boerenorganisaties zelf? ‘Dat bieden ze zeker aan, hoor’, lacht voorzitter Maghagu Linus. ‘Maar data zijn macht. Als een maler of opkoper als enige over onze data beschikt, heeft die eigenlijk een monopolie over onze koffie. Het zou onze prijzen kunnen doen kelderen. Daarom moeten we de geolocaties zeker wel zelf verzamelen. Zo kunnen wij kiezen aan wie we onze koffie verkopen en voor welke prijs.’
Toch blijft het een serieuze investering voor iets dat niet noodzakelijk een meerprijs zal opleveren, horen we steeds opnieuw.
Linus maakt de vergelijking met de investeringen die ze voor duurzame labels moeten doen: ‘Als we gelijkaardige investeringen doen om onze koffie te laten laten certificeren bij Rainforest Alliance of Fairtrade (private labels, red.), dan weten we dat we ook een premie krijgen voor de verkochte gecertificeerde koffie. Maar hier wordt van ons, boeren, een inspanning verwacht zonder garanties dat we ook een betere prijs of premie zullen krijgen.’
Rung’eto is in Kenia een van de rijkere coöperaties. Ze kan kwalitatieve bonen ver boven de gemiddelde marktprijs verkopen. De prijs waarvoor ze de boeren hun bonen vorig jaar verkocht hebben, maakt indruk op de bezoekers uit België. ‘We hebben echt de beste koffie van het continent’, benadrukt Karanja trots.
De olifant in de kamer
Voor andere boerencoöperaties zijn het organiseren van zo’n geolocatie-operatie en de bijbehorende investering minder vanzelfsprekend. ‘We staan voor veel uitdagingen met onze coöperatie’, klinkt het veertig kilometer verderop bij koffiecoöperatie Mutira.
‘De klimaatverandering, onstabiele koffieprijzen, en ja, laten we de olifant in de kamer maar benoemen, de EUDR,’ lacht kersvers voorzitter Philip Machara. ‘We hebben al kleine stappen gezet, maar grotere moeten nog volgen.’
Bonen worden gedroogd en gewassen in een van de wasstations van Rung'eto.
© Elien Spillebeen
Nee, bij Mutira zijn ze nog niet klaar, bekennen ze. De coöperatie heeft op bestuurlijk vlak net moeilijke tijden achter de rug. Het nieuwe bestuur heeft wat werk aan de winkel.
‘Het is eigenlijk bijzonder ontmoedigend voor de boeren’, bekent Machara. ‘Want als jullie onze koffie niet kopen, dan kunnen we nergens anders heen.’ 80% van hun koffie wordt naar Europa verscheept. ‘We zijn in de eerste plaats bezorgd over de kost. Onze leden zijn niet datageletterd en kunnen dus hun geolocatie niet zelf registreren. Dus moeten wij investeren.’
En dan zijn er Enveritas, Agromapper, Osapiens, Preware, Atibit of een van de honderden andere bedrijven die zich vandaag aanbieden. Het landschap aan softwaretoepassingen die de boeren en traders EUDR-conform kunnen maken, is amper te overzien. Mutira zal met een van die bedrijven in zee gaan. Maar als Fairtrade-gecertificeerde coöperatie krijgen ze nu wat extra begeleiding de keuze te maken.
‘We zullen investeren. We zullen kosten maken. Maar hopelijk krijgen we dan ook een betere marktpositie’, hoopt Machara. ‘En zullen onze boeren blijven geloven in de toekomst van hun koffie.’
‘Wil de EU deze maatregelen nemen? Goed, maar dan moet de koffieboer de investering niet doen, maar de EU zelf.’George Watene, Kenya Coffee Platform
Ondertussen zet het Keniaanse koffieplatform ook druk op de eigen overheid, om de boeren mee te ondersteunen in het proces.
‘Er zijn op nationaal vlak al heel wat data. Alle koffieboeren hebben een nationaal nummer en Kenia heeft al een eigen oorsprongcertificatiesysteem. We zouden op nationale schaal die geolocaties van alle boeren moeten beheren en beschikbaar maken’, legt George Watene van het Keniaanse koffieplatform uit. Maar de EU zou dat proces moeten financieren, vindt hij.
Kosten doorschuiven
De koffieboeren moeten nu snel schakelen. Maar het vergt geen hogere wiskunde om te zien dat een coöperatie met duizenden leden in verhouding een zwaardere investering moet doen dan een grote plantage waar slechts één perceel in kaart moet worden gebracht.
‘In Kenia zijn 80% van de koffieboeren kleinschalige boeren’, knikt Watene. De investering in de Europese ontbossingswet is voor hen veel groter.
En binnenkort komt er nog Europese wetgeving, op het vlak van duurzaamheid, kinderarbeid, gendergelijkheid en mensenrechten, de CSDDD (de richtlijn inzake passende zorgvuldigheid in het bedrijfsleven op het gebied van duurzaamheid, red.)’, waarschuwt Watene.
‘Wil de EU deze maatregelen wil nemen? Goed, maar dan moet de koffieboer eigenlijk de investering niet doen, maar de EU zelf.’ Zo niet dreigt het effect omgekeerd te zijn, gelooft hij.
’Als ik meer kosten heb, verdien ik minder. Dan moet ik misschien meer gaan kappen om meer opbrengst te hebben, toch? Ik verkoop die koffie dan wel aan de Chinezen. Die redenering lijkt de EU niet te begrijpen.’
Europa zelf niet klaar
Er werden de afgelopen jaren wel degelijk heel wat investeringen gedaan, onder het Team Europe Initiative, om de overheden te ondersteunen in het voorbereiden van de EUDR, klinkt het bij de Europese Commissie. Dat klopt ook. Maar de projecten waarnaar de Commissie verwijst, vonden voorlopig alleen plaats in Brazilië, Ecuador, Indonesië en Zambia.
Ondertussen nadert de deadline voor de inwerkingtreding van de verordening en is de druk op de Europese Commissie toegenomen om de overgangsperiode te verlengen. Ook de landen die wel extra steun kregen, zoals Brazilië en Indonesië, lieten weten niet klaar te zijn.
Organisaties zoals Fairtrade International denken dat hun coöperaties een voordeel zullen hebben omdat die al langer aan duurzaamheidsvoorwaarden moeten voldoen. Maar ook zij geven aan dat niet alle coöperaties tegen het eind van het jaar klaar zullen zijn met het papierwerk.
Wie niet in regel is met de verordening, riskeert een maximale boete van 4% van de totale omzet van het bedrijf.
‘Nu al vertrekken containers richting Europa waarvan we niet weten of ze legaal zullen zijn’, stelt Watene bezorgd. ‘Als ze na 30 december aankomen, moeten ze eigenlijk in orde zijn. Maar ook de EU zelf heeft haar online registratiesysteem nog niet klaar. Dus wie nu al bonen heeft verscheept die na de deadline zullen aankomen, weet niet wat er met die container zal gebeuren.’
Effectief: wie een product of afgeleide van een product op de Europese markt brengt dat onder de ontbossingswet valt, zal in het registratiesysteem een zorgvuldigheidsverklaring moeten opladen. Alleen is dit systeem inderdaad nog in een testfase en zal het maar in december gebruiksklaar zijn, liet de Europese Commissie weten.
In België zal de federale overheidsdienst Leefmilieu verantwoordelijk zijn voor de controle van de verordening. Extra inspecteurs worden nu aangeworven en binnenkort opgeleid.
Hoe groot de kans op controle is, hangt dan weer af van een Europees benchmarkingsysteem. Dat zal landen als hoog, middelhoog of laag risicogebied inkleuren. Maar ook dat benchmarkingsysteem is er nog niet.
Wie niet in regel is met de verordening, kan een maximale boete riskeren van 4% van de totale omzet van het bedrijf. Hoewel de lidstaten die boetes billijk moeten toepassen, heeft niemand in de sector zin om onnodige risico’s te nemen. Watene vreest dat men risicovermijdend zal werken en daardoor in de eerste plaats de kleine producenten zal mijden.
Gebrande koffie staat klaar op verpakt te worden. Africa Coffee Roasters branden en verpakken de koffie lokaal.
© Elien Spillebeen
Afrikaans gebrand
‘We zijn zo klaar als we kunnen zijn’, klinkt het daarom ook bij African Coffee Roasters, een van de zeldzame koffiebranderijen die in Nairobi zelf de bonen brandt en verpakt voor export naar de Europese markt. Salesmanager Jonas Brunsnæs leidt ons rond in de branderij. ‘Duurzaamheid en transparantie zijn deel van ons DNA’, legt hij uit.
Toch zijn ook zij kritisch over hoe de Europese ontbossingswet dreigt te worden ingevoerd. ‘Er is al gebrande koffie, verpakt voor Europese winkels, die nu vertrekt en na 30 december zal aankomen.’ Op een eventueel uitstel van de Europese Commissie konden ze hier niet wachten.
‘We hebben gedaan wat we konden om alle gegevens te hebben. Maar of het dus goed zal zijn, op de correcte manier, dat moeten we voorlopig hopen.’
Bij African Coffee Roasters vrezen ze bovendien door de verordening een concurrentienadeel voor wie buiten Europa, en dus dicht bij de koffieboer, wil branden. ‘Wie in Europa brandt, kan nu nog snel groene bonen opslaan die nog niet onder de EUDR vallen. Als ze die later branden en kunnen aantonen dat ze voor 30 december de EU binnenkwamen, dan hoeven ze nog niet in regel te zijn. ‘Maar wij, die hier branden, kunnen dat niet.’
‘Op zich zal de EUDR wel de traceerbaarheid kunnen verhogen en kan hij wel impact hebben’, gelooft Brunsnæs. ‘De consument in Europa zal zich misschien beter voelen. En ook de EU zal zich beter voelen. Maar we moeten eerlijk zijn: de grootste kost is nu nog voor de boer.’
Koffie branden in Kenia zelf
African Coffee Roasters is een Keniaanse koffiebranderij in 2015 opgericht door Coop, een Deense coöperatieve supermarkt, met als doel de meerwaardecreatie zoveel mogelijk op het continent zelf te houden. Koffie wordt er gebrand, geblend en verpakt voor een internationale markt.
Coop is vandaag nog hoofdaandeelhouder van African Coffee Roasters. Eenmaal de investeringen afbetaald zijn, moeten de Deense aandelen naar lokale coöperaties overgaan.
Effectief uitgesteld?
Twaalf extra maanden om warm te lopen: dat stelt de Europese Commissie nu dus zelf voor. Maar het Europees Parlement en de Raad van de EU, waarin de bevoegde ministers van lidstaten vertegenwoordigd zijn, moeten dit voorstel nog dit najaar weten goed te keuren. Het uitstel is dus nog onzeker, maar alvast een stuk waarschijnlijker geworden.
‘De financiële bezorgdheden van de boeren zijn niet helemaal onterecht’, reageert Pieter Van de Sype van Bos+. ‘De kosten mogen niet zomaar op hen worden afgeschoven. Maar wat we niet mogen vergeten, is dat zij ook de eerste slachtoffers van de klimaatverandering en ontbossing zijn. Het is ook in hun belang dat de Europese ontbossingswet er komt.’
‘Ontbossing is complex. Maar deze verordening is wel degelijk een deel van de oplossing. Ze is een hefboom.’
Voor Bos+ is het ondertussen duidelijk dat eerdere, vrijwillige initiatieven onvoldoende gewerkt hebben. 'Wetgeving als deze is nodig. In plaats van uitstel zou er gewoon meer ondersteuning moeten komen voor de landen en de kleine producenten.’
Duurdere koffie voor Europeanen
De voorbereidende werken gaan, ondanks het mogelijke uitstel, ondertussen voort. Zal de koffie dan ook duurder worden voor de Europese consument?
De kans is reëel, denkt George Watene van het Kenya Coffee Platform. ‘Voor koffie die van lagere kwaliteit is en op de veiling voor een lagere prijs wordt verkocht, zijn de kosten voor de Europese ontbossingswet misschien te groot’, denkt hij. Die goedkopere koffie dreigt volgens hem daardoor wat minder makkelijk naar de Europese markt te kunnen gaan.
Het is in elk geval niet ondenkbaar dat producenten eerst richting de Verenigde Staten, Canada of China zullen kijken. ‘Om die reden moeten we hopen dat die landen ook volgen met gelijkaardige wetgeving’, reageert Kathleen Claes van de Belgische JAVA Coffee Company.
De koffieprijzen piekten dit jaar al, door tegenvallende oogsten in Brazilië. De arabicabonen zijn dit jaar ongeveer 40% duurder dan vorig jaar. De Europese koffieslurper went maar best aan die prijzen en voorziet dus best ook in de toekomst een ruimer budget voor de dagelijkse koffiepauzes.
Deze reportage kwam tot stand met de steun van Fairtrade Belgium en de Belgische Ontwikkelingssamenwerking.
Word proMO*
Vind je MO* waardevol? Word dan proMO* voor slechts 4,60 euro per maand en help ons dit journalistieke project mogelijk maken, zonder betaalmuur, voor iedereen. Als proMO* ontvang je het magazine in je brievenbus én geniet je van tal van andere voordelen.
Je helpt ons groeien en zorgt ervoor dat we al onze verhalen gratis kunnen verspreiden. Je ontvangt vier keer per jaar MO*magazine én extra edities.
Je bent gratis welkom op onze evenementen en maakt kans op gratis tickets voor concerten, films, festivals en tentoonstellingen.
Je kan in dialoog gaan met onze journalisten via een aparte Facebookgroep.
Je ontvangt elke maand een exclusieve proMO*nieuwsbrief
Je volgt de auteurs en onderwerpen die jou interesseren en kan de beste artikels voor later bewaren.
Per maand
€4,60
Betaal maandelijks via domiciliëring.
Meest gekozen
Per jaar
€60
Betaal jaarlijks via domiciliëring.
Voor één jaar
€65
Betaal voor één jaar.
Ben je al proMO*
Log dan hier in