“‘Tussen woord en daad van Tshisekedi liggen vele onschuldige doden’

Terroristische aanslagen zonder opeising

De ADF, Allied Democratic Forces, is een terreurgroep die een vreemde transformatie onderging. Van een Oegandese rebellengroepering die eind vorige eeuw inging tegen het gezag van president Museveni en onderdook in Noord-Kivu tot, na meer dan een decennium stilte, een wederopstanding als Islamitische terreurorganisatie. Enkele jaren later werd ze geadopteerd door Islamitische Staat (IS), die haar de nieuwe naam MTM - Madina at Tauheed wal Muwahedeen - gaf. Vanaf oktober 2014 startte een niet-aflatende opeenvolging van terroristische aanvallen op burgerdoelen in Congo.

Vele aanvallen vonden plaats in de schaduw van de muren van de VN-kampen, als een grote opgestoken middelvinger naar de grootste VN-operatie ooit.

Ik vraag me oprecht af of iemand nog heeft kunnen bijhouden hoeveel mensenlevens die hebben gekost. Het moeten er zeker meer dan 10.000 zijn, waarvan zwaar verminkte lichamen werden teruggevonden. Een onbekend aantal volwassenen en kinderen werd ontvoerd, waarvan een aantal gedwongen ingelijfd, en vele anderen spoorloos verdwenen. Vermoedelijk ook vermoord. Weinigen zijn kunnen ontsnappen. Nooit werd een motief voor hun aanslagen meegedeeld. Aanslagen dienen doorgaans om iets af te dwingen. Maar wat dat dan precies is, daar hebben we nog steeds het raden naar. We kunnen alleen maar vaststellen dat het hun doel is om de bevolking angst aan te jagen zodat de mensen hun gronden verlaten.

De ADF-MTM is ongetwijfeld een van de slechtst aangepakte terreurgroepen ooit. Gelet op zijn numerieke overwicht, zou het Congolese leger, de FARDC, hen in principe makkelijk moeten kunnen neutraliseren, maar het is daar nooit in staat toe gebleken.

Aan de VN-Blauwhelmen van de MONUSCO werd gevraagd om te helpen de bevolking te beschermen. Maar vele aanvallen vonden plaats in de schaduw van de muren van de VN-kampen, als een grote opgestoken middelvinger naar de grootste VN-operatie ooit, en meteen ook de grootste mislukking ooit. Want MONUSCO kwam doorgaans te laat, als ze al kwam. Haar terugtrekking uit Zuid-Kivu is in juni 2024 begonnen, en de andere provincies zullen in 2025 snel volgen, zonder dat er ook maar één van de onveiligheidsoorzaken duurzaam werd opgelost.

Operatie held

Na een drievoudige bomaanslag door de ADF in Kampala in oktober 2021, bood het Oegandese leger UPDF aan om samen te werken met de FARDC in wat operatie Shujaa werd genoemd (operatie ‘held’). Sinds die van start ging in september 2022 zagen we regelmatig zegebulletins passeren van beide legers, maar het ging steeds om kleinschalige mini-succesjes en nooit werd de ADF-MTM reëel bedreigd.

Wat jarenlang de driehoek van de dood werd genoemd, breidde plots uit tot een olievlek van de dood.

Er was tijdelijk een lichte daling waar te nemen in hun gemiddelde aantal slachtoffers per maand (kent iemand een gruwelijkere indicator dan deze?), maar sinds de pre-electorale periode tot vandaag, zijn alle statistieken weer omhoog geschoten. En dat heeft te maken met het mislukken van operatie Shujaa.

De ADF-MTM werd dan wel verjaagd uit haar Medina in het oerwoud van Noord-Kivu, maar haar troepen hebben zich sindsdien verspreid naar het noord- en het zuidwesten. Hun aanvallen vinden nu over een veel grotere oppervlakte plaats en tegen hun hit-and-runtactiek heeft ook Shujaa geen verweer.

Olievlek van de dood

De schoonzus van mijn collega Ndegho is daarvan een van de veel te talrijke slachtoffers geworden. Kahambu Makoma Françoise is geboren in 1967. Zoals voor al haar generatiegenoten is landbouw de hoofdactiviteit. Sinds de opkomst van de cacaoteelt, als alternatief voor de Robusta-koffie die kort na de eeuwwisseling ten onder ging aan de vaatziekte tracheomycose, hebben heel wat Bubolezen (inwoners van Butembo, de stad waar ik twaalf jaar heb gewoond) cacaoaanplantingen geopend in de veel minder dicht bevolkte buurprovincie Ituri.

Toen ze zag hoe veelbelovend de nieuwe teelt was, legde Françoise in 2017 vijf hectare aan in Apende, vlakbij Idohu, waar de nationale weg N4 van Beni naar Komanda voorbijkomt. Drie jaar later kon ze beginnen oogsten, en gedurende vier seizoenen liep dat allemaal goed. Tot in juni 2021 de aanvallen van de ADF begonnen. Velden werden verlaten, dorpjes liepen leeg, de hoofdweg werd te gevaarlijk en het verkeer viel stil, want ADF had het ook op alle voertuigen gemunt. Wat jarenlang de driehoek van de dood werd genoemd (Mbau – Eringeti – Kamango) breidde zich plots uit tot een olievlek van de dood.

Tussen 3 en 12 juni alleen al werden 215 burgers afgeslacht door de ADF. In Butembo vreest iedereen het ergste

Drie jaar later, hopende op de beloofde stabiliteit van de nieuwe regering, en aangemoedigd door de recente sterke stijging van de cacaoprijs op de wereldmarkt (maal vijf op korte tijd), besloot Françoise om het onderhoud van haar cacaoplantage herop te starten. ’s Nachts sliep ze in Apende, een dorp aan de hoofdweg, en overdag werkte ze op haar cacaoveld, een uur wandelen daarvandaan.

Dat verliep allemaal vlot, tot ze op 27 mei ’s avonds niet terugkeerde naar Apende. Moedige buren gingen op onderzoek en vonden haar onthoofde lichaam in de plantage. De familie werd snel op de hoogte gebracht. Ze hebben vruchteloos getracht om een escorte te bekomen van de plaatselijke overheid, en moesten lokale chefs betalen om het lichaam te mogen komen bergen. Tevergeefs. De familiedelegatie werd zelfs een hele dag opgesloten door de lokale politie, en ze hebben een borgsom moeten betalen om weer vrijgelaten te worden.

Toen ze overwogen om dan maar zonder bescherming het lichaam te gaan bergen, hoorden ze een hele dag geweervuur in de richting van de plantage. Uit angst nog meer familieleden te verliezen, besloten ze uiteindelijk om hun poging te staken en enkel een requiemmis in de parochie Vulema in Butembo te organiseren op 9 juni, zonder begrafenis. Het lichaam van Françoise, of beter, wat er nog van overblijft, ligt nog steeds op de plaats waar een verkenner het had gevonden.

Onwrikbare vastberadenheid

Het verhaal van Françoise is er maar één van de duizenden onschuldige mensenlevens die ook nu nog elke dag verloren gaan, onttrokken aan het oog van de buitenwereld. Tussen 3 en 12 juni alleen al werden 215 burgers afgeslacht door de ADF. In Butembo vreest iedereen het ergste. De ADF-MTM heeft zich intussen verder verspreid en werd ook voor het eerst gesignaleerd ten westen van Butembo. Tegelijkertijd zijn de door Rwanda gesteunde M23-rebellen aan een nieuw offensief bezig: vanuit Rutshuru zijn hun troepen noordwaarts opgerukt richting Butembo en hebben ze intussen Kanyabayonga, Kayna en Kirumba onder de voet gelopen, nadat het regeringsleger zich eruit terugtrok.

Iedereen staat perplex van deze nieuwe evolutie. Van de verkiezingsretoriek van Tshisekedi een half jaar geleden blijft geen spaander heel. In zijn nationale redevoering op de 64^ste verjaardag van de onafhankelijkheid van Congo (30 juni) blijft hij de mensen proberen te overtuigen van zijn ‘onwrikbare vastberadenheid om het hele grondgebied te verdedigen en de vrede te herstellen’.

Hoe hol kan een speech klinken als op hetzelfde moment dat je onafhankelijkheidsspeech wordt uitgezonden, een gewapende groep met de steun van een buurland het grondgebied aan het inpalmen is? In de speech slaagt hij er zelfs niet in om de plaatsnamen van de nieuw bezette gebieden correct te spellen. In plaats van Kayna heeft hij het over Kayini, en Nyiragongo wordt Nyirangongo.

Kennen die man en zijn medewerkers dit land eigenlijk wel? Vele Oost-Congolezen hebben nu diepe spijt dat ze in december voor Tshisekedi hebben gestemd. Hij heeft zelfs nog geen voet in de getroffen regio gezet sinds zijn herverkiezing.

Butembo in gevaar

De dag voor de onafhankelijkheidsherdenking, op 29 juni, stond Butembo op stelten. Het gerucht deed de ronde dat FARDC-officieren die de frontlijn waren ontvlucht zich in het nieuwste en sjiekste hotel van Butembo hadden genesteld, Hotel Believe. De woedende mototaxichauffeurs zouden hen eens een lesje gaan leren! Gewapend met machetes, knuppels en smartphones drongen ze het hotel binnen en filmden ze de hele operatie, maar wie ze zochten, vonden ze niet.

In de stad wordt gefluisterd dat de voorhoede van M23 al incognito in Butembo is aangekomen. De leider van de AFC (Alliance Fleuve Congo, een recente alliantie waarvan M23 de kerngroep vormt) Corneille Nangaa, de voormalige voorzitter van de nationale kiescommissie die in 2019 Tshisekedi aan de macht hielp en intussen rebellenleider werd, verspreidde op de vooravond van de onafhankelijkheidsdag zijn eigen speech waarin hij Tshisekedi afschildert als de gemeenschappelijke vijand van alle Congolezen, en een oproep doet om de AFC-rangen te vervoegen om zo de republiek te behoeden tegen de monarchisering door de Tshisekedi-kliek.

Groter plan

Het is vanavond exact twee jaar geleden dat ik in Butembo een bericht kreeg van de ziekenhuisopname van mijn moeder, waarop ik 24 uur later in België aan haar ziekbed stond, en sindsdien mijn lot aan het hare heb verbonden als mantelzorger. Ik denk nog elke dag aan de stad die twaalf jaar lang mijn thuis was. Ik heb nog elke dag contact met voormalige stadsgenoten en beleef hun angsten mee vanop afstand.

Terwijl mijn ogen naar de sombere wolkenmassa buiten staren, vraag ik me af: wat als dit allemaal onderdeel is van een groter plan? Er zijn toch wel enkele onthutsende vaststellingen te maken!

Moeten we niet besluiten dat dit allemaal windowdressing is en iedereen er uiteindelijk baat lijkt bij te hebben dat de onveiligheid blijft?

Ondanks de gigantische middelen die er decennialang tegenaan werden gegooid, vooral door de internationale gemeenschap via MONUSCO, is de veiligheidssituatie er alleen maar op verslechterd. Ondanks die verslechtering wordt MONUSCO toch stopgezet, uit onvrede met het gebrek aan resultaten. Dit kan in het beste geval alleen maar tot een status quo leiden, wat geen oplossing is, maar zal, gelet op de aanwezigheid van meer dan 120 gewapende groepen, ongetwijfeld eerder naar een versnelde verslechtering leiden.

De troepen van Oeganda, Burundi, de EAC, en recentelijk die van SADC die tegen de M23 werden ingezet, kunnen evenmin enig resultaat van betekenis voorleggen. Vredesgesprekken tussen Kagame en Tshisekedi zullen er niet komen, ondanks alle pogingen van Angolees president Joao Lourenco. Dat heeft de nieuwe eerste minister van Congo, Judith Suminwa, op 27 juni in Goma duidelijk gezegd.

Moeten we dan niet besluiten dat dit allemaal windowdressing is en iedereen er uiteindelijk baat lijkt bij te hebben dat de onveiligheid blijft? Smokkelaars van mineralen, koffie, cacao, hout,… en hun broodheren genieten uiteraard ten volle van deze permanente toestand van onveiligheid. Maar een externe Orwelliaanse bedreiging, is dat niet handig om de greep op de macht te versterken?

De staat van beleg in de twee moeilijkste provincies van het land (Noord-Kivu en Ituri) zal de redenen van zijn bestaan nooit wijzigen omdat die dan zou worden opgeheven. Dus duurt die al drie jaar, zonder aantoonbare resultaten voor de gemeenschap. De grondwet wijzigen om de beperking tot twee mandaten op te heffen (de natte droom van Tshisekedi) zal wellicht vlotter gaan als de bedreiging vanuit een buurland blijft bestaan. Kortom, iedereen – behalve de bevolking – heeft er baat bij dat de huidige onveiligheid blijft. En de internationale gemeenschap haalt allang de schouders op. Dat blijkt uit de zware ontoereikendheid van het budget voor noodhulp om de getroffen bevolking op te vangen. Zolang de mineralen maar blijven circuleren.

Als dit een AFDL-bis-scenario wordt (Rwanda bracht onder de dekmantel van de Alliance des Forces Démocratiques pour la Libération du Congo-Zaïre vader Kabila aan de macht in 1997), en de AFC en het ARC (het Revolutionaire Congolese leger, de gewapende arm van de AFC, de facto een andere naam voor de M23) brengen een nieuwe president aan de macht die opnieuw schatplichtig is aan Rwanda, staat Congo weer helemaal bij af. Blijkbaar leert niemand ooit iets uit de geschiedenis.

Wat als… ?

Maar het kan nog erger. Ik weet het, dit gaat waanzinnig klinken, maar is die 30-jarige oorlog in Oost-Congo op zich niet al heel waanzinnig? Wat als er een connectie zou bestaan tussen de ARC en de ADF? Wat als die twee hun operaties synchroniseren? Kan het toeval zijn dat de ARC vanuit het zuiden oprukt naar Butembo op het moment dat de ADF voor het eerst in het westen van de stad worden gesignaleerd? ARC verovert grondgebied en ADF verjaagt burgers van hun gronden.

Hoe dicht liggen die doelstellingen niet bij elkaar? Als die twee hun krachten bundelen om Butembo in te palmen, ligt de weg naar Kinshasa open. En ligt Rwanda’s droom van gebiedsuitbreiding binnen handbereik. Stel je voor dat er connecties zijn ontstaan waar nog niemand weet van heeft? We zullen het alleen maar aan onszelf kunnen verwijten dat er zo weinig onderzoek is gedaan naar de ADF, wanneer het te laat zal zijn.

Naschrift op 2 juli 2024

In dezelfde WhatsAppgroep verscheen vanmorgen het volgende verrassende bericht van collega Ndegho:

“De schoonzus waarvan we in Apende het spoor bijster waren geraakt meer dan een maand geleden is levend teruggevonden op 30 juni.”

Ik wil er meteen het fijne van weten en contacteer Ndegho. Zijn schoonzus had hem intussen alles kunnen vertellen waardoor de feiten beter konden worden gereconstrueerd. Ze was er blijkbaar niet in geslaagd om haar cacaoplantage snel terug te vinden. Na drie jaar afwezigheid is er niet alleen het geheugen dat parten speelt om referentiepunten te herkennen, maar is ook de vegetatie erg veranderd in die tropische hitte zonder groeistop.

Ze was er herhaaldelijk tevergeefs op uitgetrokken, pas de derde dag herkende ze haar cacao-aanplanting. Ze was begonnen rijpe cacaodoppen te oogsten en de inhoud in zakken te stoppen, maar de mensen die haar zouden helpen om de oogst weg te halen naar het dorp zijn niet komen opdagen. Bij haar poging om zelf een zak te transporteren is ze hopeloos gaan dolen en ze had er geen flauw idee meer van waar ze was.

Enkele nachten heeft ze doorgebracht in een verlaten veldhuisje van een andere boer, alle andere nachten heeft ze in de open lucht geslapen. Wekenlang heeft ze rond gestrompeld in de wildernis tot ze uiteindelijk op 30 juni belandde in een kamp van de Wazalendo in Ndimo. “Patriotten” betekent die naam, die jongeren die de wapens opnemen tegen externe bedreigingen zichzelf geven. Maar vaak worden die wapens ook tegen hun eigen volk gebruikt, zoals de Mai Mai voor hen dat ook deden.

Zij hebben Françoise de weg getoond naar de N27, van waar soldaten van de FARDC haar hebben meegenomen naar Komanda en ze Ndegho kon verwittigen. Hij is haar daar gaan ophalen om haar naar Bunia te brengen voor een medische check-up. Ze heeft al die weken overleefd op een dieet van hoofdzakelijk papaja. Behalve anemie en dehydratatie stelt ze het vrij goed.

De verkenners die het dode lichaam hadden aangetroffen waren voortgegaan op de relatief donkere huidskleur van Françoise en het soort kleren dat zij droeg, om te besluiten dat zij het wel moest zijn. Het hoofd was immers meegenomen door de moordenaars zodat identificatie wel erg moeilijk was. Wie die onthoofde persoon dan wel was, blijft een raadsel.

Françoise was uiteindelijk zowat de enige voor wie 30 juni, de Onafhankelijkheidsdag van Congo, wel een feest was.