“‘Misschien ligt de oplossing voor de oorlog in Oekraïne wel in Oostenrijk’

Ik schrijf dit stukje in Wenen, een stad die allerlei tegenstrijdige gevoelens in me oproept. Enerzijds is ze zeer aantrekkelijk, anderzijds heeft ze een afschuwelijk verleden. Dat verleden doet me vaak aan Oekraïne denken en roept de vraag op of hierin misschien een deel van de oplossing ligt om de oorlog in Oekraïne te beëindigen.

Eerst even iets over de aantrekkelijkheid van Wenen. Op het eerste gezicht ben ik geneigd mee te zingen met Peter Alexander:

Wien, Wien, nur du allein
Sollst stets die Stadt meiner Träume sein
Dort, wo ich glücklich und selig bin
Ist Wien, ist Wien, mein Wien

Dat alleen Wenen de stad van de zanger zijn dromen is, waar hij gelukkig en zalig is: wie zal hem tegenpreken? Wenen en muziek, dat zijn haast synoniemen. Wie kent de Wiener Philharmoniker niet, die ons telkens op Nieuwjaardag verblijden met hun concert? En de Wiener Sängerknaben, een jongenskoor dat al bestaat sinds 1498? Onze klassieke componisten hebben zo goed als allemaal een band met Wenen.

Maar Wenen is veel meer dan een bloeiend muziekcentrum. De stad kan ook trots zijn op haar schilders (Egon Schiele en Gustav Klimt bijvoorbeeld, of Oskar Kokoschka ) en haar filosofen (Wittgenstein om er maar één te noemen). Ook architecturaal heeft Wenen veel te bieden met heel wat monumentale gebouwen, die herinneren aan de tijd dat Wenen de hoofdstad was van het Oostenrijks-Hongaarse keizerrijk. En uiteraard: er is de Donau die zorgt voor een prachtige ligging.

Verwerking van het verleden

En toch. Wenen heeft ook een donkere kant. Dat Hitler een Oostenrijker was, is iets waaraan weinig Oostenrijkers graag herinnerd worden. Maar dat Hitler naar eigen zeggen zeer beïnvloed werd door twee fanatieke Weense antisemieten wordt helemaal onder de mat geveegd. De ene, Karl Lueger, was burgemeester van Wenen van 1897 tot 1910. De andere, Georg von Schönerer, was een politicus die in 1900 eiste dat het Weense parlement een premie zou uitbetalen voor iedere vermoorde jood. Dat “ideeëngoed” kwam tot volle ontplooiing in 1938, toen Hitler zijn geboorteland annexeerde bij zijn Derde Rijk in nazi-Duitsland. Duizenden Weners juichten zijn troepen toe toen die de stad binnen marcheerden.

In dat jaar woonden 200.000 Joden in Wenen. In 1945 waren er nog maar 5000 over. Weners vernederden joden door ze met tandenborstels hun straten te laten poetsen. Winkels werden geplunderd en in september 1938 werden de Rassenwetten van Neurenberg ook hier van kracht. Ook in Oostenrijk was de zogenaamde Kristallnacht van 10 november 1938 een nacht van jodenvervolging. In Wenen werden vrijwel alle synagogen in brand gestoken. De brandweer kreeg geen toelating om te blussen.

Je zou verwachten dat het naoorlogse Wenen dit zwaar beladen verleden zou betreuren en veroordelen. Maar dat is lang niet altijd het geval. Een deel van de ring rond Wenen werd in 1934 naar “Dr. Karl Lueger” genoemd. Pas in 2012 werd die naam verwijderd en dan nog onder luid protest. Nog altijd staan er in de stad standbeelden van Lueger.

Ja, er staat op de Judenplatz een joods museum gewijd aan het leven en lijden van de joden sinds de Middeleeuwen. En ja, op dat plein staat een indrukwekkend monument van de Britse kunstenaar Rachel Whiteread voor de slachtoffers van de Holocaust. En ja, op de Albertinaplatz kunnen we terecht voor een Mahnmal gegen Krieg und Faschismus, een gedenkteken tegen oorlog en fascisme.

Maar hoe klein en gering is dat allemaal in vergelijking met Berlijn. Daar staat op de plaats waar ooit de Gestapo was gestationeerd een openluchtmuseum dat Topographie des Terrors heet. Het toont in woord en beeld de gruwelijkheden van het naziregime.

Aan de beroemde Brandenburger Tor bevindt zich een Denkmal für die ermordeten Juden Europas, een holocaustmonument voor de Europese vermoorde joden. Het bestaat uit meer dan 2000 betonblokken, die op 95 cm van elkaar liggen, en volgens de ontwerper, de Amerikaanse architect Peter Eisenman, een gevoel van desoriëntatie en isolement oproepen dat symbolisch is voor het lijden van de joodse bevolking tijdens het nazibewind. Het monument heeft als motto een veel geciteerde uitspraak van de Italiaanse schrijver Primo Levi, een overlevende van het vernietigingskamp Auschwitz: ‘Het is gebeurd en daarom kan het weer gebeuren.’

Voorts staat Berlijn vol met monumenten voor de vermoorde zigeuners, de vermoorde homo’s, de vermoorde zieken en gehandicapten, kortom voor alle nazislachtoffers.

Niets daarvan, of toch heel weinig, in Wenen. Alsof Oostenrijk niet even schuldig was aan jodenvervolging als het Duitse Rijk, waartoe het onder de nazi’s behoorde. Het is dan ook geen toeval dat Oostenrijk de eerste naoorlogse democratie was waar extreemrechts uit zijn as verrezen is en opgenomen werd in de regering. Anderzijds: Wenen is ook de stad van waaruit Simon Wiesenthal opereerde, de grootste nazijager aller tijden, een Oostenrijkse jood, die twaalf concentratiekampen heeft overleefd.

Dat gitzwarte onverwerkte verleden deelt Oostenrijk met Oekraïne.

Tussen 1941 en 1944 werden naar schatting anderhalf miljoen Oekraïense Joden vermoord. En niet alleen door Duitse bezetters, Oekraïners deden ijverig mee. Dat gebeurde onder leiding van een zekere Stepan Bandera, die met zijn Organisatie van Oekraïense Nationalisten niet alleen duizenden joden maar ook Polen vermoordde. Hij verwachtte dat de Duitsers Oekraïne onafhankelijk zouden maken en daarom collaboreerde hij met hen. Zo, waar hebben we dat nog gehoord?

Volgens de nationalistische site Doorbraak werd hij in 1959 in München vermoord door een KGB-agent. In Lviv, in het uiterste westen van Oekraïne, staat een standbeeld te zijner ere en heel wat Oekraïners bewonderen hem heden ten dage nog steeds als een voorvechter van de Oekraïense onafhankelijkheid.

Die Bandera-verering wordt steevast door het Kremlin genoemd als het excuses zoekt voor de invasie. Maar in het Westen worden de Oekraïense moordpartijen ‘de vergeten holocaust’ genoemd. Specifiek voor Oekraïne was dat de joden niet naar vernietigingskampen werden gevoerd maar ter plaatse door doodseskaders geëxecuteerd. Het beleid van de nazi’s in Oekraïne was kil: ‘Een kogel per jood, een jood per kogel.’

Ook in Oekraïne staan er holocaustmonumenten. Twee ervan werden door de Russen gebombardeerd, wat een vreemd licht werpt op de “denazificatie” die Poetin beweert na te streven. De eerste keer, op 1 maart 2022, werd het monument in Babi Jar getroffen, een ravijn ten noorden van Kyiv. Daar werden tijdens de Tweede Wereldoorlog in twee dagen tijd meer dan 33.000 joden vermoord. Een paar weken later werd het Holocaustgedenkteken Dobritsky Yar, even buiten de stad Kharkiv, vernield. Daar werden door de nazi’s ongeveer 15.000 joden vermoord.

Op één punt heeft Poetin wel gelijk: er zijn in Oekraïne nog steeds neonazi’s. Die waren actief tijdens de Maidan-revolutie in 2014. En dan is er natuurlijk ook het beruchte Azovbataljon, in datzelfde jaar begonnen als neonazistische paramilitaire groep, maar nu opgenomen in de Oekraïense krijgsmacht. Aanvankelijk opereerde het bataljon onder de vlag van een divisie van de Duitse Waffen-SS. (De 2. Panzer-Division Das Reich). Het bataljon wordt beschuldigd van mensenrechtenschendingen, moorden, verkrachtingen, aanvallen op Roma en niet-hetero’s en antisemitisme.

Om elk misverstand te voorkomen: president Zelenski is van joodse afkomst en verloor familieleden tijdens de Holocaust. Er zitten, voor zover bekend, geen neonazi’s in zijn regering. Maar het is toch wel hoogst merkwaardig dat over het aangebrande verleden van Oekraïne nooit gerept wordt als het over de verdediging gaat van “onze normen en waarden”. Helemaal onbegrijpelijk is dat ook de activiteiten van het Azovbataljon door het Westen door de vingers worden gezien.

Eeuwig neutraal

Maar er is niet alleen de jodenvervolging die het verleden van Oostenrijk en Oekraïne bezwaren. Er zijn ook elementen, die het einde van de oorlog zouden kunnen bespoedigen.

Zoals Rusland nu een deel van Oekraïne bezet, zo bezette de Sovjet-Unie een deel van Oostenrijk op het einde van de Tweede Wereldoorlog. De geallieerde overwinnaars (Sovjet-Unie, de VS, Groot-Brittannië en Frankrijk) hadden zowel in Duitsland als in Oostenrijk elk een zone onder controle. De Sovjets probeerden van Oostenrijk een communistische heilsstaat te maken zoals ze dat in Duitsland deden met de oprichting van de DDR. Maar in Oostenrijk mislukte dat. In 1955 werd het land opnieuw onafhankelijk. Maar het land moest een belangrijke toegeving doen aan de Sovjet-Unie: Oostenrijk moest “neutraal” blijven. Alleen dan waren de Sovjets bereid zich terug te trekken. Zo geschiedde. In de Oostenrijkse grondwet is ingeschreven dat het land “eeuwig” neutraal zal blijven. Daarom is het geen lid van de NAVO.

Waarom zou ook Oekraïne niet “eeuwig” neutraal kunnen blijven? Waarom voor de drommel zou Oekraïne lid moeten worden van de NAVO? De belofte om dat niet te doen zal waarschijnlijk heel wat meer geschikt zijn om Poetin tot onderhandelen te bewegen dan Russisch grondgebied te veroveren.

Wat ook zou kunnen helpen, is een verbintenis van Zelenski om de neonazi’s in zijn land onschadelijk te maken. Waarop wacht de NAVO om Zelenski dat wijs te maken? Of is de NAVO niet geïnteresseerd in vrede?