‘De slachtoffers van het Belgisch kolonialisme maken ook deel uit van onze geschiedenis’

Tot een tiental jaar geleden bleven deze monumenten onbetwist in onze steden staan. Hoe komt dat?

‘De eerste protesten tegen Leopold II begonnen vanaf de jaren ’50, maar vooral vanuit een anti-monarchistische, Vlaams-nationalistische hoek. Het echte protest begon na het verschijnen van de BBC-documentaire White King Red Rubber Black Death in 2004. In de week na de uitzending werd het standbeeld van Leopold II gevandaliseerd op de Oostendse Zeedijk.’

‘De echte kritiek kwam er vanaf de jaren 2010, wanneer meer mensen van de diaspora betrokken geraakten. De jaren nadien werd de koloniale herinnering met de regelmaat van de klok aan de kaak gesteld en bijgestuurd. In 2015 plaatste het Antwerpse district Wilrijk een informatiebordje bij het standbeeld van missionaris Pater De Deken, in 2016 deed Gent hetzelfde bij het borstbeeld van Leopold II en in 2017  vormden de protesten in het Amerikaanse Charlottesville de aanleiding om de publieke ruimte in Vlaanderen nog eens in vraag te stellen.’

‘De lente van 2020 en de Black Lives Matter-protesten waren opnieuw een katalysator. Toen werden voor het eerst in de Belgische geschiedenis standbeelden van Leopold II weggehaald. Dat gebeurde in Ekeren, in Gent en in Leuven. Er kwamen verschillende commissies rond dekolonisering, op het Vlaamse, Brusselse en federale niveau.’

Toch toont het onderzoek van MO dat er sinds 2020 in de Vlaamse centrumsteden nog weinig koloniale monumenten zijn geduid, verplaatst of verwijderd. Ook verwijzen nog veel straatnamen naar het Belgisch koloniaal verleden. Bent u verbaasd over deze resultaten?

‘Neen, je zou bijna kunnen stellen dat we in een fase van stagnatie terechtgekomen zijn. Op lokaal niveau zijn er veel dekoloniseringscampagnes op gang getrokken. Steden als Gent, Leuven en Mechelen zijn (gelukkig) hun monumenten in vraag beginnen stellen. Maar in Antwerpen is het mislukt.’

'Er is nog altijd geen monument voor de slachtoffers van het Belgisch kolonialisme, of voor bepaalde individuen, vrijheidsstrijders, …’

‘In Gent en in Leuven zijn de dekoloniseringtrajecten al een stapje verder gegaan, maar ook die blijken uiteindelijk ook teleur te stellen. In Gent gingen ze niet veel verder dan een reeks van aanbevelingen, die bijna allemaal genegeerd zijn. Stadsbesturen spelen echt wel een belangrijke rol. Maar nu krijg je het gevoel dat ze echte ingrepen liever vermijden.’

De BLM-protesten waren dus eerder een steekvlam dan een katalysator voor duurzame verandering?

‘In die ene maand zijn er vijf monumenten weggenomen, nadien geen enkele meer. En misschien nog belangrijker: de publieke ruimte vertelt vier jaar later nog steeds alleen het verhaal van de kolonisator. Er is nog altijd geen monument voor de slachtoffers van het Belgisch kolonialisme, of voor bepaalde individuen, vrijheidsstrijders, …’

‘Er zijn in Vlaanderen ook geen straten hernoemd naar zulke figuren. Patrice Lumumba heeft er een paar in Brussel en Wallonië, maar verder dan dat gaat het nog niet. En die plekken zijn niet de grote boulevards in België. De square Lumumba in Brussel, dat is een uithoek. In Charleroi ligt de Lumumbastraat dan weer buiten de ring. Dat zijn niet de centrale ijkpunten in de publieke ruimte. Tegelijkertijd heb je in Oostende en Brugge nog altijd een Leopold II-laan. Je kan dus niet spreken van duurzame verandering.’

Waarom gaat de verandering zo traag?

‘Er leven hier nog mensen die het koloniale beleid van de jaren vijftig hebben meegemaakt en zich dus niet herkennen in die koloniale kritiek. Hoewel die oude kolonialen aan het uitsterven zijn, zijn er ook veel mensen die nog een nonkel pater hebben gekend. En die kunnen de koloniale kritiek niet koppelen aan de verhalen van hun jeugd.’

'We moeten misschien nog een generatie wachten om echte verandering te zien.'

‘Daarnaast is het debat natuurlijk ook gepolariseerd. Dekoloniseren betekent machtsstructuren en onderdrukkende denkkaders loslaten. Maar veel mensen denken dat dat gelijk staat aan de eigen machtspositie of positie in de samenleving opgeven. Dat zien ze als een bedreiging, terwijl wij dat ook als een verrijking en een noodzaak kunnen zien.’

‘Ik beschouw dekolonisering ook als een emancipatiebeweging. In de negentiende eeuw hadden we het proletariaat, in de twintigste eeuw en eenentwintigste eeuw de vrouwenbeweging. Onze samenleving wordt diverser en dekolonisering zal nu eenmaal plaatsvinden. Maar niet van vandaag op morgen.’

'We moeten daarom misschien nog een generatie wachten om echte verandering te zien. Maar we mogen tegelijkertijd niet vergeten dat we al van ver komen. Weet je, in 2010 was de koloniale herinnering nog een en al nostalgie. Niemand zal Leopold II vandaag de dag nog openlijk verdedigen, buiten hier en daar een verdwaalde politicus. Terwijl toenmalig Europees parlementslid Louis Michel hem in 2010 nog een genie noemde.’

Toont dit aan dat we nog wel wat werk voor de boeg hebben om ook de herdenkingscultuur te dekoloniseren?

‘Onze openbare ruimte is een illustratie van een veel groter probleem. Ook in het onderwijs, in maatschappelijke debatten en zelfs in de historische expertise in Vlaanderen heeft de witte stem nog steeds te veel invloed. Daardoor worden bepaalde groepen uit het collectieve geheugen gewist en krijgen ze geen ruimte voor hun herinneringen.’

‘Duidingsborden bij koloniale monumenten zijn een gemakkelijkheidsoplossing, maar ontwijken eerder het probleem.'

‘Het leidt tot beperkte perspectieven, die Vlaanderen isoleren en intellectueel verarmen. Maar de slachtoffers van het kolonialisme maken ook deel uit van onze geschiedenis, net als Koning Willem I die in 2017 een straat kreeg in Gent, of Maarten Luther in Antwerpen.’

Een herdenkingsmonument is dus nog een brug te ver. Wat kunnen lokale besturen in tussentijd doen?

‘Duidingsborden bij koloniale monumenten zijn een gemakkelijkheidsoplossing, maar ontwijken eerder het probleem. Niemand leest die teksten. Vaak is de inhoud veel te wollig of naast de kwestie. Het bordje naast het monument van Leopold II in Hasselt spreekt bijvoorbeeld van negatieve én positieve facetten van koloniale politiek.’

‘Ik pleit nadrukkelijk voor een museum van koloniale propaganda, zoals je dat ook hebt in veel andere landen. Daar kunnen voorlopig alvast een aantal koloniale monumenten staan. De standbeelden van Leopold II die weggehaald werden in Ekeren en Gent staan nu ergens stof te vergaren en niemand weet wat ermee te doen. In andere landen worden zulke monumenten een object van een museum, maar hier gaan we dat dan wegstoppen in een kelder. En dus het verleden uitgommen.’

‘Gebruik zo’n museum toch om mensen bewust te maken van koloniale propaganda. De monumenten die dan toch blijven staan in het straatbeeld krijgen dan ook een andere connotatie. Ik verwacht dat vroeg of laat ook die gemeenten van die koloniale monumenten af willen en dat kunnen ze dan mooi bewaren in dat museum.’