Wat Vlaanderen van Nederland kan leren over de erkenning van koloniale slachtoffers

Juni 2020. In de nasleep van de moord op George Floyd in de Verenigde Staten, die wereldwijde protesten tegen racisme en symbolen van onderdrukking aanwakkerde, richtten demonstranten zich ook op het koloniale erfgoed in de Lage Landen.

Op 9 juni werd het bekladde standbeeld van Leopold II in de Antwerpse deelgemeente Ekeren weggehaald, op 10 juni vonden er ook in Brussel protesten plaats aan de standbeelden van dezelfde koning.

Drie dagen later ontstonden er ook in Amsterdam en Rotterdam onlusten bij standbeelden van kolonialen, slavenhandelaars en zeevaarders. In de Noord-Hollandse stad Hoorn kwam het protest tot een kookpunt.

Het standbeeld van Jan Pieterszoon Coen, stichter van Batavia en een omstreden figuur door zijn gewelddadige koloniale praktijken, werd beklad met leuzen als ‘killer’ en ‘dief’. In de dagen daarop beschermde de Nederlandse politie, in geelblauwe riot gear met schild en knuppel, het beeld tegen de protestgangers.

Ook tegenbetogers vonden korte tijd later hun weg naar het plein in het centrum. Ze drapeerden de sokkel met vlaggen van de Verenigde Oostindische Compagnie, de zeventiende-eeuwse Nederlandse handelsorganisatie.

Om de gemoederen te bedaren liet de gemeente Hoorn het standbeeld schoonmaken en een extra informatiebord plaatsen dat de controversiële aspecten van Coens geschiedenis toelichtte om zo een completer beeld te geven van zijn nalatenschap.

Vlaams en Nederlands onderzoek

De kwestie rond koloniaal erfgoed in Nederland is nochtans lang niet nieuw. Jaren voordat het debat rond koloniaal erfgoed in België begon, kozen lokale Nederlandse besturen er al voor om omstreden monumenten aan te pakken.

‘Het is als gemeentebestuur heel belangrijk om te laten zien dat je een expliciete visie hebt op het herinneringslandschap.’

In 2007 vormde het Amsterdamse stadsbestuur het Van Heutsz-monument, dat de Nederlandse generaal en koloniaal bestuurder J.B. Van Heutsz eerde, om naar een monument voor Nederlands-Indië. De stad Leiden begon met educatieve programma’s en herdenkingen rond het koloniale verleden.

Twee instellingen veranderden hun naam vanwege hun koloniale connectie: het Witte de With Centrum voor Hedendaagse Kunst in Rotterdam (2017) en de J.P. Coen School in Amsterdam (2018). Ook werden heel wat wandelgidsen rond het slavernijverleden gepubliceerd, die een geschiedenis blootleggen die voordien bewust was toegedekt.

‘Het is als gemeentebestuur heel belangrijk om te laten zien dat je een expliciete visie hebt op het herinneringslandschap’, zegt Maria Grever, hoogleraar en voorzitter van de Nederlandse Commissie Omstreden Monumenten.

‘Het contextloos laten voortbestaan van publiek koloniaal erfgoed legitimeert oude hiërarchische verhoudingen en racisme’, zegt Grever. ‘Er moet dus iets aan gedaan worden: duiden, aanpassen of weghalen. Je hebt heel wat manieren, maar een stad moet wel erkennen dat er geweld is gepleegd op mensen heel ver weg.’

Een mensenzoo in Antwerpen

In Vlaanderen ligt een herdenkingsmonument voor koloniale slachtoffers vooralsnog moeilijk. Pas in 2018 werd het Patrice Lumumbaplein in Brussel ingehuldigd, een unicum in de verering van een Congolees in de publieke ruimte.

Ook de BLM-protesten brachten weinig vooruitgang in de erkenning van het koloniale leed in het straatbeeld. In 2023 huldigde het district Borgerhout als één van de enige besturen een nieuwe gedenksteen in voor de slachtoffers van Belgisch kolonialisme op de zijgevel van het districtshuis.

’Het is belangrijk dat de slachtoffers de erkenning krijgen die ze verdienen. Antwerpen is een diverse stad en dat willen we vertaald zien in de verbeelding van de geschiedenis.’

Judith Elseviers, dekolonisatieadviseur en juriste, hoopt intussen dat Borgerhout als inspiratie dient voor de stad Antwerpen om ook een gedenkplaat of een herdenkingsmonument te plaatsten op het Museumplein om de koloniale schaduwzijde ervan te belichten.

Tijdens de Wereldtentoonstelling van 1894 stond er een mensenzoo met 144 Congolezen om het koloniale project van koning Leopold II te verkopen. ‘Ze werden tentoongesteld als dieren en afgeschilderd als een primitief volk’, zegt Elseviers. ‘Het kan vandaag de dag toch niet dat zo’n historisch onrecht geen plek heeft in ons straatbeeld?’

Twee jaar geleden vroeg ze in een open brief, samen met zestig academici, auteurs en activisten, al naar een herinneringsmonument. Het stadsbestuur hield lang de boot af, gevolgd door een voorstel om een standbeeld op te richten op het Schoonselhof, een begraafplaats buiten de stad.

Dat voorstel viel bij de actievoerders niet in goede aarde. ’Het is belangrijk dat de slachtoffers de erkenning krijgen die ze verdienen. Antwerpen is een diverse stad en dat willen we vertaald zien in de verbeelding van de geschiedenis.’

Elseviers wijst met een beschuldigende vinger naar het stadsbestuur, dat niet transparant te werk zou gaan. ‘De ene keer worden we bevraagd, dan is er weer jaren stilte en komen ze met een alternatief, maar ontoereikend voorstel. Het is toch niet mogelijk dat een zwarte pagina van de geschiedenis gewoon verzwegen wordt?’

Een symbolische herdenkingsplek

Op een honderdtal kilometer van Antwerpen ligt de grootste haven van Europa, Rotterdam. Op een grasveldje aan de oever van de Nieuwe Maas, waar de rivier zich afsplitst en naar het centrum van de stad vloeit, staat het stalen slavernijmonument van Rotterdam.

‘Het monument gaf bij de oprichting in 2013 aan Rotterdam eindelijk een fysieke plek om het moeilijke verleden te herdenken.’

Peggy Wijntuin, oud-gemeenteraadslid, nam in 2009 het initiatief voor het monument. ‘Ik wilde een plek met een verhaal. Samen met de stadshistoricus kwamen we uit op de Lloydkade.

Hier vertrokken de schepen naar West-Afrika om wapens en aardewerk te ruilen tegen slaven. Die brachten ze naar het Caribisch gebied en ze kwamen terug met tabak en suiker van de plantages.’

Naar schatting 60.000 mensen zijn met Rotterdamse schepen van West-Afrika naar Suriname en de Antillen gebracht. Vandaag wonen er in de stad naar schatting 80.000 nazaten van slaven. ‘Het monument gaf bij de oprichting in 2013 aan Rotterdam eindelijk een fysieke plek om het moeilijke verleden te herdenken’, zegt Wijntuin.

Achter het monument staat de toren van het Scheepvaart en Transport College. Het slavernijverleden maakt deel uit van het curriculum en de leerlingen van het college onderhouden het standbeeld.

Het slavernijmonument is ondertussen een symbolische herdenkingsplek geworden, een manifestatie van de verbondenheid tussen stad en verleden. Elk jaar, op 30 juni, wordt hier Keti Koti gevierd, de afschaffing van de slavernij.

De Rotterdamse burgemeester Ahmed Aboutaleb maakte in 2021 aan het monument excuses voor het slavernijverleden van de stad. Vorig jaar linkte hij hier de geschiedenis van de slavernij aan discriminatie en ongelijkheid in hedendaags Rotterdam.