Emmanuel Achiri (ENAR) pleit voor een structurele aanpak van racisme
‘Dit waren pogroms’: waarom de rellen in het VK meer zijn dan ordinair geweld
© Hollie Adams / Reuters
© Hollie Adams / Reuters
Arthur Hendrikx
24 augustus 2024 • 14 min leestijd
De rellen in het Verenigd Koninkrijk zorgden voor heel wat opschudding. Mensen trokken massaal de straat op om het geweld af te keuren. Een mooi signaal, vonden velen. Ontzettend naïef, oordeelt Emmanuel Achiri, beleidsmaker van het European Network Against Racism (ENAR). ‘Het grootste deel van de Britse samenleving is nog altijd racistisch.’
Op 29 juli werden drie kinderen vermoord tijdens een dansles in Southport, een kleine havenstad in het noorden van Engeland. Op sociale media deden valse geruchten al snel de ronde: de moordenaar zou een islamitische migrant zijn, die illegaal in een bootje was aangekomen. Het trieste incident leidde de volgende dag tot rellen in Southport en tot geweld in Londen, Hartlepool en elders in het Verenigd Koninkrijk. In Rotherham staken amokmakers zelfs een hotel in brand, omdat ze dachten dat er asielzoekers verbleven.
Het drieste geweld tegen moslims en asielzoekers leidde tot grote verbazing. Maar Emmanuel Achiri zag het van mijlenver aankomen. Hij is al enkele jaren beleidsverantwoordelijke van het European Network Against Racism (ENAR), een in Brussel gevestigde organisatie die zich sinds 1998 inspant om structureel racisme en discriminatie in Europa een halt toe te roepen. In een onlinebericht maakte Achiri meteen duidelijk wat volgens hem de ware oorzaak is van de rellen: ‘Als fascisten die openlijk verkondigen “Europa weer wit te willen maken” worden aangemoedigd, is dit het resultaat.’
Bij Keir Starmer klonk een ander geluid. De Labour-leider en kersverse Britse premier deed de onrust af als het werk van een ‘kleine, hersenloze minderheid’ van ‘extreemrechtse misdadigers’. Een kleine twee weken later steigert Achiri nog steeds van verontwaardiging. ‘Tegen alle bewijzen in blijft Labour beweren dat de relschoppers gewelddadige hooligans waren’, vertelt hij aan de telefoon. ‘Ook bij de rechtszaken krijgen de delicten kwalificaties als “geweldpleging”, “brandstichting” en “verstoring van de openbare orde”. Maar dit is geen ordinair geweld, dit waren pogroms. Het waren racistische aanvallen tegen migranten en mensen die als migranten gepercipieerd worden. Dat niet benoemen, is het ontkennen.’
In een openbare brief maande ENAR de nieuwe Britse leider aan om de structurele oorzaken van de rellen aan te pakken. Tijdens ons gesprek steekt Achiri zijn gedacht over Starmer dan ook niet onder stoelen of banken: ‘We vonden al dat hij tijdens zijn campagne problematische uitspraken deed, bijvoorbeeld over migranten uit Bangladesh (in een interview met The Sun vermeldde hij expliciet dat migranten uit Bangladesh zonder verblijfsvergunning zullen worden teruggestuurd naar hun land van herkomst, red.). Het maakt deel uit van een vast discours over moslims en migranten.’
Het grootste deel van de Britse bevolking onderschrijft volgens u, bewust of onbewust, dat discours. Maar het was toch maar een kleine minderheid die deelnam aan de rellen?
Emmanuel Achiri: Daar ben ik het niet mee eens. De deelnemers zelf waren met weinig, dat klopt. Maar het grootste deel van de Britse samenleving is encore et toujours racistisch. Misschien niet op dezelfde manier als de relschoppers, maar racisme zit nog steeds in het DNA van de Britse cultuur.
U bedoelt institutioneel racisme?
Emmanuel Achiri: Inderdaad. In feite hanteert het gros van de Britse bevolking hetzelfde discours als de gevaarlijke relschoppers, alleen drukken ze zich anders uit. Ze beseffen het niet altijd van zichzelf. ‘De aanvallen waren fout, maar we begrijpen de woede wel, want de migranten komen onze jobs afpakken’, klinkt het. ‘De islam is een probleem in onze samenleving.’ Of: ‘Onze politici moeten de migratie onder controle krijgen.’
Deze standpunten zijn breed gedragen onder de bevolking. Kijk maar naar de Brexit. Iets meer dan 50% stemde toen ‘Leave’ vanwege racistische motieven. Een nipte meerderheid, dus zeker geen kleine minderheid. Vergeet niet dat ook veel mensen, ondanks dat ze sympathiseren met bepaalde racistische denkbeelden, ‘Remain’ stemden om financiële redenen. Ze zagen in dat het voordeliger zou zijn om bij de Europese Unie te blijven. Dat geldt bijvoorbeeld voor bepaalde leden van Labour.
U ziet op het vlak van racisme geen verschil tussen de traditioneel linkse Labour-partij en de Conservative Party, die veertien jaar lang aan de macht was?
Emmanuel Achiri: De Conservatives durven in hun taalgebruik en retoriek over racisme en migratie verder te gaan dan Labour en zullen soms explicieter zijn. Soms was hun beleid ook een combinatie van racisme en totale stompzinnigheid, zoals in het geval van het absurde migratieverdrag met Rwanda (waarbij asielzoekers zonder verblijfsvergunning naar Rwanda zouden worden gedeporteerd, red.). Labour heeft dat verdrag inmiddels opgeschort, maar de partij blijft in haar taalgebruik migratie linken aan veiligheid: migratie als crisis, als bedreiging voor de samenleving.
Het taalgebruik van Labour mag dan misschien subtieler zijn, de consequenties zijn dezelfde. De partij gaat mee in het gedachtengoed van extreemrechts, in plaats van dat uit te dagen. Tot nu toe hebben premier Starmer en zijn partijgenoten de problematiek van racisme nog niet benoemd. Maar vergis je niet: de rellen mogen niet als een eenmalig incident worden gezien. Kijk naar de geschiedenis: dit kan opbouwen naar een catastrofe.
Onderdrukkende machtsstructuur
Maar wat dan met de talrijke tegenprotesten? Bewijzen die niet dat de meerderheid van de mensen er heel anders over denkt?
Emmanuel Achiri: Natuurlijk zijn deze tegenprotesten een bron van hoop. Maar we moeten ze in de juiste context zien. De rellen waren een oppervlakteverschijnsel. Veel dieper zit het witte superioriteitsdenken dat verweven is met de Britse cultuur. Met ‘wit’ bedoel ik niet per se de huidskleur, maar een onderdrukkende machtsstructuur. De vorige premier, Rishi Sunak, is bijvoorbeeld niet wit, maar hij maakte deel uit van dat mechanisme van onderdrukking en uitsluiting.
De samenleving is bereid om te vechten tegen haat en geweld, maar niet tegen de onderliggende structuur. Dat is een groot verschil. Je lost kanker niet op met pijnstillers. Je moet de ziekte bij haar wortel aanpakken. De tegenprotesten waren pijnstillers. Als je het belang van deze protesten overdrijft werk je structureel racisme eigenlijk in de hand, omdat je dan het beeld schetst dat er geen onderliggende oorzaken meer zijn.
Volgens sommige waarnemers waren de gewelddadige protesten ook deels een reactie op de verslechterde sociaal-economische situatie in het land.
Emmanuel Achiri: Natuurlijk speelt dat ook een rol. Het kapitalisme slaagt er niet in om in de behoeften van de burgers te voorzien, en dus zoeken mensen een zondebok om de schuld in de schoenen te schuiven. Die zondebok is altijd een groep van mensen die niet beantwoorden aan wat je in de historische verbeelding als ‘wit’ zou zien. Vroeger was dat de jood, vandaag zijn het de moslim en de migrant. Altijd is het punt hetzelfde: buitenstaanders komen je plaats innemen en je job afpakken. De autochtone bevolking wordt keer op keer angst aangejaagd.
Daarom is een holistische benadering van het probleem noodzakelijk: witte suprematie gaat niet alleen om ras, maar om uitbuiting. De vraag is: wie heeft de macht? Wie krijgt de privileges? Racisme en kapitalisme zijn met elkaar verweven. Je kunt mensen maar zoveel uitbuiten totdat ze honger krijgen.
Vroeger was alles (niet) beter
Denkt u niet dat er laatste paar jaren vooruitgang is geboekt op het vlak van structureel racisme? Er lijkt toch op zijn minst een bewustzijn van het fenomeen.
Emmanuel Achiri: Dat denk ik niet. Sinds de massamigratie van de Syriërs (na het uitbreken van de Syrische burgeroorlog in 2011, red.) is het discours over migranten alleen maar erger geworden. Ook bij progressieve stemmen. De protesten van vandaag zijn minder bloederig, dat is waar. Maar je moet kijken naar de onderliggende structuren. Wat is ‘witheid’? Hoe wordt dat idee ingevuld? De zondebok is veranderd, maar de discriminatie niet. Het gaat om een verschuiving, geen verbetering. Tien jaar geleden had je ook racisme, maar toen werd je daar nog op aangesproken. Er waren fatsoensgrenzen. Je kon dingen denken, maar durfde ze niet te zeggen. Vandaag is die schroom weg.
Dat is nogal een krasse uitspraak.
Emmanuel Achiri: Kijk maar naar het electorale succes van Nigel Farage in Engeland, Marine Le Pen in Frankrijk of het Vlaams Belang bij ons. We kunnen niet blijven zeggen dat het om een kleine minderheid gaat. Het stemgedrag in Europa is een indicatie dat het de slechte kant opgaat. Weinigen zullen openlijk toegeven racistisch of xenofoob of islamofoob te zijn, maar in de anonimiteit van het stemhokje valt die schroom weg.
Daarom moet de focus liggen op de racistische denkbeelden die breed leven onder de bevolking, niet op de gewelddadige uitspattingen van kleine groepjes. Een goed voorbeeld van institutioneel racisme is de wijze waarop we nog steeds bepaalde figuren uit het verleden op handen dragen, terwijl ze racistisch waren. Kijk maar naar Churchill of Leopold II.
Leopold II kun je tegenwoordig nochtans als “gecanceld” beschouwen.
Emmanuel Achiri: Er zijn nog steeds standbeelden en naar hem vernoemde straten. Dat zou bij Hitler nooit gebeuren. We zien een constante: als geweld gebruikt werd tegen niet-witte mensen, wordt dat grotendeels doodgezwegen of dragen we excuses aan. Bijvoorbeeld dat Churchill ons heeft gered van Hitler. Dat kan goed zijn, maar dat praat zijn misdaden tegen de menselijkheid niet goed. We willen die kant van ons verleden nog altijd niet in de ogen kijken.
De situatie in Palestina bewijst dat er maar weinig veranderd is. Omdat de slachtoffers in dit geval niet-witte Arabieren zijn en de agressors Joden – min of meer wit, dus – heeft het Westen het enorm moeilijk om resoluut de kant van de Palestijnen te kiezen. Westerse overheden blijven zaken doen met Israël, blijven wapens leveren en leggen het land geen sancties op.
Als Poetin Oekraïne binnenvalt, een land van witte Europeanen, springt iedereen gezwind in het gareel en wordt Rusland op alle mogelijke manieren buitengesloten. Het is niet voldoende om te pleiten voor een wapenstilstand. Dat is een zwaktebod. Geweld tegen burgers moet je altijd ondubbelzinnig veroordelen.
Musk en Farage ontspringen de dans
Bij de rellen in het Verenigd Koninkrijk speelden sociale media een grote rol. Extreemrechtse agitoren en invloedrijke figuren pookten het vuur op. Vooral via X werden opruiende racistische berichten gretig verspreid. Sinds de overname door Elon Musk kregen eerder geschorste extremisten als Tommy Robinson en Andrew Tate opnieuw een platform. Musk noemt zichzelf ‘fundamentalistisch’ als het op vrije meningsuiting aankomt.
Of het aan de overheid is om strengere controle over socialemediaplatformen uit te oefenen? Achiri schudt zijn hoofd en zucht. ‘Er is een dunne grens tussen legitieme controle en onderdrukking en censuur. Valt de overheid te vertrouwen? Behartigt ze de belangen van ál haar burgers?’ Hij verwijst naar de protestmarsen voor een staakt-het-vuren in Gaza, toen de Britse overheid ‘geen interesse toonde in de oproep tot vrede en het einde van de bezetting’. En naar de klimaatactivisten die ‘de mond gesnoerd en berecht werden’.
Als de overheid het laat afweten, zullen de platformen zelf het modereren van haatzaaiende berichten op zich moeten nemen. Maar dat lijkt vooralsnog voor hen geen prioriteit.
Emmanuel Achiri: Socialemediaplatformen bestaan in de eerste plaats om inkomsten te genereren. Spijtig genoeg genereert polariserende content meer aandacht en clicks. Dat is hun verdienmodel. Modereren is een zorg voor later. De individuen die aan het roer staan van deze platformen geven niet om maatschappelijk belang. Sociale media zouden eigenlijk publieke goederen moeten zijn.
Toch is het beheren van haatzaaiende berichten eerder symptoombestrijding. Het zijn normale mensen zoals jij en ik die deze berichten verspreiden. Ook de bots (die nepnieuws verspreiden, red.) zijn mensenwerk. Haat zit diep ingebakken in de samenleving en dat uit zich op sociale media. Ze zijn een middel om die haat te verspreiden, maar niet de bron.
Sommige relschoppers zijn opgepakt en berecht. Maar waarom wordt Elon Musk niet aansprakelijk gesteld voor zijn berichten op X? Hij heeft de massa proberen op te ruien en staat toe dat de meest walgelijke berichten vrij circuleren. De kleine garnalen worden gepakt, de grote demagogen ontspringen telkens opnieuw de dans.
Als iemand als Nigel Farage met zijn impliciet racistische berichten over migratie netjes binnen de wettelijk bepaalde grenzen blijft, hoe kun je hem dan aansprakelijk stellen?
Emmanuel Achiri: Dat is zeer moeilijk. Belangrijk in dat verhaal is ook de rol van de reguliere media. Hoeveel aandacht geef je aan mensen als Farage? De BBC gaf hem bijvoorbeeld belachelijk veel zendtijd. Ook veel kranten veralgemenen zijn discours door het prominent een plaats te geven. De samenleving moet samen een signaal geven en duidelijk maken: dit gedrag is onacceptabel. Maar dat gebeurt niet. Nogmaals: het stemgedrag bewijst dat veel te veel mensen dit gedrag tolereren en zelfs aanmoedigen.
Wat moet volgens u dan gebeuren om duurzame verandering te bereiken?
Emmanuel Achiri: We moeten in de eerste plaats in eigen boezem kijken. Of zoals de postkoloniale denker Frantz Fanon het formuleerde: ‘Het is makkelijk iemand voor racist uit te maken. Het is moeilijker om in de spiegel te kijken en onszelf de vraag te stellen: hoe dragen wij bij aan de racistische status quo?’
Natuurlijk is dat een werk van lange adem.