“‘‘Rwanda begrijpt alleen de taal van de dichtgedraaide geldkraan’’

Sinds de miljoenenstad Goma deze week in handen viel van de militie M23, staat de Democratische Republiek Congo (DRC) in rep en roer. Overal in het land uiten betogers hun ongenoegen over de internationale gemeenschap. ’s Ochtends vroeg nemen taxichauffeurs het voortouw in de protesten. In de hoofdstad Kinshasa ontaardde de kwaadheid in geweld. Autobanden werden in brand gestoken aan de ambassades van de Verenigde Staten. De toegangspoorten van de Franse en Belgische ambassade moesten worden geblust.

Het is niet de eerste keer dat de internationale gemeenschap het moet ontgelden. Maar nu Goma voor de bijl is gegaan, is de woede onder de Congolezen groter dan ooit tevoren. Sinds het nieuwe offensief van Rwanda en M23 begon in maart 2023, vragen ze zich meer dan ooit af waarom de internationale gemeenschap dat aanvaardt. ‘Toen Poetin besloot Oekraïne binnen te vallen, namen westerse landen wél sancties tegen Rusland’, zei de Congolese activiste Grace Maroy me vorig jaar nog. ‘Waarom gebeurt dat niet als Congo wordt ingenomen?’

Toen al had M23 ongezien veel gebied van de grondstofrijke provincie Noord-Kivu ingenomen. VN-rapporten documenteerden vorig jaar ook al de aanwezigheid van minstens vierduizend Rwandese soldaten op het terrein. Ook de logistieke steun van Rwanda aan M23 viel niet langer te miskennen. VN-experts hebben dat rapport na rapport gedocumenteerd.

‘Donor darling’

Wat zich vandaag afspeelt, lijkt een herhaling van de geschiedenis. In 2012 wist M23 ook de miljoenenstad Goma in te nemen. Ook toen gebeurde dat met de steun van Rwanda. Toen schrok de wereld. Rwanda is een donor darling, voor het land komt nog altijd een groot deel van het overheidsbudget van buitenlandse hulp. Verschillende landen bevroren toen een deel van die middelen, uit onder andere ontwikkelingshulp.

Rwanda is een donor darling, voor het land komt nog altijd een groot deel van het overheidsbudget van buitenlandse hulp.

Toch is het deze keer anders. Rwanda pakte het kennelijk slimmer aan. Maandenlang veroverden de rebellen terrein, maar al die tijd lieten ze Goma ongemoeid. Ze lijfden (al dan niet vrijwillige) nieuwe rekruten in. Een rebellengroep in Ituri, in het noordoosten van het land, werd in Oeganda opgeleid met Rwandese middelen en vervolgens Congo ingestuurd, om aan de zijde van M23 te strijden. Ondertussen nam M23 belangrijke mijngebieden in handen. Ze richtten in de strategische mijnstad Rubaya zelfs een ministerie van Mijnbouw op en konden maandelijks 800.000 dollar belastingen heffen op de ontginning van coltan.

Geen haan die ernaar kraaide. De Verenigde Naties, de Afrikaanse Unie en de Oost-Afrikaanse Gemeenschap stuurden weliswaar aan op overleg. Rwanda en Congo werden rond de tafel gedwongen. Angola nam het voortouw in die onderhandelingen. Maar resultaten leverde het niet op en sancties werden deze keer niet genomen. Zonder de inname van Goma leek Rwanda er deze keer mee weg te komen.

Grondstoffen shoppen

Was de EU dom en naïef, of had ze ergens onderweg alle waardigheid verloren? Toen Valdis Dombrovskis, de Europese commissaris voor Handel, vorig jaar met Rwanda een memorandum ondertekende om nauwer samen te werken voor de export van kritieke grondstoffen, vielen waarnemers van hun stoel. In Congo spraken mensen mij daarover aan. Het was groot nieuws. Vier dagen eerder hadden betogers in Kinshasa nog westerse vlaggen in brand gestoken. De boodschap was duidelijk niet aangekomen bij de EU-commissaris.

Bij Rwanda ongetwijfeld wel. Terwijl in het Verenigd Koninkrijk naarstig werd getimmerd aan de Rwan­dese ‘oplossing’ voor de ‘migratiecrisis’, kwam Europa grondstoffen shoppen in Rwanda en gaf het nog eens 20 miljoen euro aan het Rwan­dese leger voor een missie in Mozambique. Was het wel nog nodig om Goma links te laten liggen?, zal Kagame gedacht hebben.

Deze keer heeft Rwanda het politieke verhaal ook beter voorbereid. Met de oprichting van de politieke partij Alliance Fleuve Congo (AFC) in december 2023 werd ook de politieke vleugel van M23 in de steigers gezet.

‘De gouverneur afgelopen donderdag eerst doden, dat was een meesterzet’, bedacht een analist zich zaterdag. Net zoals ik, had hij Goma net noodgedwongen verlaten en vatte hij post aan de grens om de situatie vanaf de Rwandese kant te kunnen opvolgen. Twee dagen eerder was de militaire gouverneur, generaal-majoor Peter Cirimwami, neergeschoten toen het leger zich probeerde te herpositio­neren na de val van de voorstad Sake.

Corneille Nangaa staat nu klaar om die functie over te nemen. De bevolking vraagt al veel langer om de staat van beleg op te heffen. Vanaf 2021 heeft president Félix Tshisekedi alle civiele functionarissen vervangen door militairen. M23 zal vermoedelijk doen wat Tshisekedi niet kon: de staat van beleg opheffen en Nangaa als gouverneur installeren. De voormalige voorzitter van de Congolese kiescommissie is het gezicht en de voorzitter van AFC en wordt zo dan de politieke leider van een de facto afgescheurd Noord-Kivu.

Goeie timing met Trump

Achteraf beschouwd is het vreemd dat iedereen toch verrast was door de inname van Goma deze week. Zelfs toen donderdag de voorstad Sake in handen viel van M23, twijfelden mijn Congolese vrienden en ik of ze echt tot Goma zouden doorstoten. Terwijl ik keek naar het internationale nieuws en alleen de berichtgeving zag over de vele presidentiële orders van Donald Trump, bedacht ik me dat het waarschijnlijk net een goed moment was. Nu Trump ingezworen was als president, werd de chaos in de wereldpolitiek alleen maar groter.

Tijdens de debatten van de VN-Veiligheidsraad eerder deze week riepen de meeste landen op tot een onmiddellijk staakt-het-vuren, een terugkeer naar de onderhandelingstafel en de terugtrekking van Rwandese troepen uit Congo. Ook herhaalden ze dat Rwanda zijn steun aan M23 moest stoppen, en Congo die aan de Forces démocratiques de libération du Rwanda (FDLR).

Duurzame oplossingen zullen diplomatiek en niet militair onderhandeld moeten worden.

De Congolese samenwerking met die groepering, die Rwanda als een bedreiging beschouwt voor de eigen veiligheid, is voor Rwanda de legitimering voor de inmenging in het gebied. Eerdere pogingen in het verleden om FDLR gezamenlijk te ontwapenen bleken onvoldoende om de cyclus van geweld te doorbreken.

Als de VN-Veiligheidsraad met een nieuwe resolutie komt, verwacht ik een al wat afgezwakte versie van de pleidooien, gezien de vetorechten in de zaal. Ook de Oost-Afrikaanse Gemeenschap wil de Congolese en de Rwandese president zo snel mogelijk rond te tafel. Terecht. Duurzame oplossingen zullen diplomatiek en niet militair onderhandeld moeten worden.

Maar als we iets kunnen leren uit de crisis van 2012, is het dat onderhandelingen anders kunnen verlopen als de bondgenoten van Rwanda ook bereid zijn om die handelsakkoorden of ontwikkelingsgelden te bevriezen. Dat is een rijkelijk late, maar nu toch noodzakelijke maatregel. Om dan eindelijk op zoek te gaan naar een duurzame uitweg uit deze al 30 jaar aanhoudende cyclus van geweld. Anders moeten we dit verhaal over tien jaar opnieuw vertellen.