“‘Wat is er nodig voor echte vrede in Oost-Congo?’

De Verenigde Staten hebben een wapenstilstand bedongen die humanitaire hulp mogelijk moet maken voor meer dan zeven miljoen mensen die in de greep zijn van het conflict in Oost-Congo.

Aanvankelijk gold het staakt-het-vuren voor twee weken, maar het is inmiddels met nog eens twee weken verlengd.

Gewapende conflicten en andere vormen van geweld hebben in de Democratische Republiek Congo (DRC) de ene golf na de andere van binnenlandse vluchtelingen veroorzaakt.

Onlangs hebben gevechten tussen regeringstroepen en de M23-rebellen miljoenen mensen ingesloten in en rond Goma, de belangrijkste stad in het oosten. De ontheemden leven in precaire omstandigheden met beperkte toegang tot voedsel, schoon water, gezondheidszorg en onderwijs.

Buitenlandse inmenging

De wapenstilstand is dus lovenswaardig. Maar op basis van mijn jarenlange onderzoek naar het conflict in het oosten van de DRC geloof ik dat voor de oplossing van het conflict erkenning nodig is van álle grieven die het conflict aanwakkeren. Ondanks de zwakke punten van de wapenstilstand zouden de strijdende partijen het bestand moeten zien als een kans om langetermijnoplossingen te zoeken voor de onderliggende oorzaken van het conflict.

In het oosten van de DRC gaat het onder meer om lokale gemeenschappen die gebukt gaan onder grote onveiligheid (veroorzaakt door verschillende actoren, waaronder het Congolese leger en honderden lokale gewapende groepen en buitenlandse gewapende milities), vervolging en discriminatie van sommige etnische groepen die als “buitenlanders” worden beschouwd, een corrupte Congolese elite en staatsinstellingen, en inmenging van regionale landen in de DRC.

De wapenstilstand heeft wel degelijk zwakke punten. Er wordt bijvoorbeeld niet bepaald hoe het staakt-het-vuren zal worden gecontroleerd. In deze context zijn er waarnemers op het terrein nodig om te voorkomen dat de partijen manoeuvres uithalen om het bestand te omzeilen. In het communiqué van de VS staat wel dat de VS hun eigen middelen zullen gebruiken om te controleren of de strijdende partijen zich aan het staakt-het-vuren houden.

Geïsoleerde plaatsen

Het is moeilijk om een formele regeling op te stellen om toezicht te houden op zo'n kort staakt-het-vuren in zo'n groot geografisch gebied. De gebieden waar gewapende confrontaties plaatsvinden zijn over het algemeen niet over de weg bereikbaar, de communicatie is slecht en sommige plaatsen liggen geïsoleerd. De hierboven genoemde omstandigheden maken het voor de strijdende partijen mogelijk om de wapenstilstand te verbreken, wetende dat de manieren beperkt zijn om feitelijk bewijs te verzamelen over wie als eerste heeft geschoten.

Het is ook moeilijk om met zekerheid vast te stellen wie de wapenstilstand heeft verbroken in een conflict met een complexe geschiedenis. Er zijn talloze gewapende groepen, waaronder de Democratische Strijdkrachten voor de Bevrijding van Rwanda (FDLR), de Geallieerde Democratische Strijdkrachten (ADF), Mai Mai-milities en verschillende lokale verdedigingsgroepen.

Sommige van deze groeperingen beweren zich niets aan te trekken van een staakt-het-vuren waarover is onderhandeld tussen Rwanda (namens M23) en de regering. De eigen middelen van de VS om toezicht te houden op de wapenstilstand zullen zeker op bovengenoemde uitdagingen stuiten.

Vermoorde ngo-medewerkers

Er zijn ook uitdagingen voor humanitaire organisaties om op korte termijn gebruik te maken van de wapenstilstand. De gemakkelijkste manier om mensen in afgelegen gebieden te bereiken is door middel van luchttransporten, omdat het oosten van Congo, en dan vooral de plattelandsgebieden, geen of slechte wegen hebben.

Het kan daarom twee tot drie weken duren om 150 à 200 kilometer te rijden van Goma naar Lubero, een van de noordelijke gebieden van Noord-Kivu waar ongeveer 100.000 ontheemden wonen. Deze mensen zijn gevlucht voor de recente gevechten rond de stad Kanyabayonga.

Humanitair werk in Oost-Congo brengt risico's met zich mee. Voorafgaande beoordeling van het operatiegebied en planning is essentieel. In juli 2024 werden twee medewerkers van de ngo Tearfund aangevallen en gedood, mogelijk vanwege hun etnische afkomst. Ze werden uitgekozen vanwege hun namen en fysieke kenmerken, zo blijkt uit lokale bronnen en video's op sociale media.

Luanda en Nairobi

Dit jaar zijn er tot nu toe meer dan 170 incidenten geweest tegen humanitaire medewerkers in het oosten van de DRC, waarbij vier doden en twintig gewonden zijn gevallen.

De spanningen tussen de DRC en Rwanda hebben bestaande regionale spanningen, zoals die tussen Rwanda en Burundi, nieuw leven ingeblazen.

Gezien de erbarmelijke humanitaire omstandigheden van de ontheemde en lokale bevolking is de wapenstilstand een zeer welkome interventie. Maar Congo heeft vrede nodig. En vrede kan alleen worden bereikt door de onderliggende oorzaken van het conflict aan te pakken.

Bestaande vredesinitiatieven kunnen als uitgangspunt dienen. Het initiatief van buurland Angola (Luanda-proces) om de DRC en Rwanda rond de onderhandelingstafel te krijgen is zo'n mogelijkheid.

Dan is er nog het “vastgelopen” initiatief van de Oost-Afrikaanse Gemeenschap – het Nairobi-proces – dat Congolese gewapende groepen, lokale gemeenschappen en de Congolese regering moet samenbrengen om hun eisen en grieven te bespreken.

Als landen kunnen de partijen in het Luanda-proces hun agenda op een evenwichtige manier naar voren schuiven. De spanningen tussen de DRC en Rwanda hebben echter bestaande regionale spanningen, zoals die tussen Rwanda en Burundi, nieuw leven ingeblazen. Het is mogelijk dat er in de toekomst nog meer spanningen zullen ontstaan. Daarom moet de regio rekening houden met en anticiperen op deze ontwikkelingen.

Marionet van Rwanda

Wie langetermijnoplossingen wil vinden voor het cyclische geweld in Oost-Congo, moet het proces van Nairobi heroverwegen om er een evenwichtig plan van te maken waarbij alle partijen en lokale gemeenschappen betrokken zijn – zonder politieke inmenging van Kinshasa, Kigali of andere regionale spelers.

Hoewel het proces van Nairobi vastliep, werd geaarzeld om rechtstreekse gesprekken aan te gaan met M23 omdat Kinshasa de groep beschouwt als een marionet van Rwanda. Tijdens de gesprekken in Nairobi hadden sommige deelnemers (meestal vertegenwoordigers van landen) meer macht dan anderen om gemeenschappen en vertegenwoordigers van gewapende groepen te selecteren.

Intussen moeten de huidige Amerikaanse inspanningen om de DRC en Rwanda-M23 te betrekken ook proberen andere entiteiten en gewapende groepen te erkennen. Die groepen hebben hun eigen claims en grieven waarmee rekening moet worden gehouden, zodat het oosten van de DRC stabiliteit kan vinden.

Deze opinie is oorspronkelijk verschenen bij IPS-partner The Conversation.