800.000 Afghaanse vluchtelingen in Pakistan leven met angst voor uitzetting

Schimmige verblijfsstatus

Volgens de VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR huisvest Pakistan de op één na grootste vluchtelingenpopulatie ter wereld: begin 2023 ging het om ongeveer 3,1 miljoen Afghanen. Velen vluchtten voor de Sovjetinvasie in 1979. Anderen staken de voorbije decennia de grens over vanwege het geweld en de economische rampspoed in hun thuisland.

Na de chaotische terugtrekking van de NAVO-troepen uit Afghanistan in augustus 2021, waardoor de Taliban de sleutel van Kaboel in handen kregen, vluchtte al wie had samengewerkt met westerse troepen.

Pakistan ondertekende nooit het VN-Vluchtelingenverdrag uit 1951. Nationale migratiewetgeving is er nauwelijks en een erkende vluchtelingenstatus bestaat niet. Met hulp van de VN vonden wel registratiecampagnes plaats om Afghanen van papieren te voorzien: de zogeheten Afghaanse burgerkaart en de PoR-kaart (zie kaderstuk).

Onvrijwillige exodus

Eind 2023 zette Islamabad meer dan een half miljoen Afghanen het land uit. Alle migranten zonder papieren moesten vertrekken of ze werden opgepakt. In de praktijk ging dat bijna uitsluitend over Afghanen. In een tweede fase van het zogeheten Repatriëringsplan voor Illegale Vreemdelingen zouden ook Afghaanse burgerkaarthouders worden uitgezet, gevolgd door zij die een PoR-kaart hebben in de derde en laatste fase.

Voor de autoriteiten is het plan een reactie op ‘de toenemende tereurdreiging, de betrokkenheid van buitenlanders bij criminaliteit en de negatieve gevolgen voor de economie’. In april werd het begin van de tweede fase aangekondigd. Naar schatting 800.000 mensen met een geldige burgerkaart zouden de keuze moeten maken tussen een vrijwillige terugkeer of gedwongen deportatie. ‘De overheid legt een rookgordijn over de officiële reden voor de deportaties’, zegt Moniza Kakar, mensenrechtenadvocate uit Karachi. ‘De ene keer gaat het om betrokkenheid bij terreur, dan weer zwaait ze met misdaad- of inflatiecijfers. Maar die beschuldiging van de Afghanen is gebaseerd op desinformatie, niet op feiten.’

Door de ongeziene inflatie en werkloosheid in Pakistan gaat antimigratieretoriek er bij de bevolking in als zoete koek. ‘Maar economisch heeft Pakistan niets te winnen door de Afghanen terug te sturen’, aldus Kakar. Afghaanse vluchtelingen zorgen voor veel investeringen, want omdat ze nauwelijks reguliere jobs vinden, beginnen velen restaurants of kleine bedrijven. ‘De autoriteiten zetten de Afghaanse vluchtelingen steevast in als pionnen in het geopolitieke schaakspel tussen Afghanistan en Pakistan. Zeker wanneer de betrekkingen verzuren.’

Speelbal van burenruzie

Sinds de Taliban in Afghanistan de macht overnamen, belandde de relatie tussen de buurlanden in een neerwaartse spiraal. Bijna dagelijks vinden terreuraanslagen plaats in de Pakistaanse grensprovincies, vooral uitgevoerd door de Tehreek-e-Taliban Pakistan (TTP), een ideologische uitloper van de Afghaanse Taliban. In 2023 maakten de TTP en verwante groepen bijna 700 slachtoffers, vooral onder de veiligheidsdiensten.

Het Pakistaanse leger beschuldigt de Afghaanse Taliban ervan de militanten te steunen, wat de machthebbers in Kaboel ontkennen. Door grote aantallen Afghaanse vluchtelingen de grens over te duwen, wil Pakistan zijn buurland onder druk zetten om de TTP in te tomen. ‘De leiders van de TTP zworen een eed van trouw aan Talibanleider Sheikh Haibatullah’, zegt terreurexpert Khuram Iqbal. ‘Het lijkt er steeds meer op dat ze onder het directe bevel van de Afghaanse Taliban opereren.’

Volgens Iqbal duwde Pakistan de TTP zelf in de armen van de Taliban. ‘Er was nooit een samenhangend beleid.’ Tijdens de oorlog in Afghanistan steunden de Pakistaanse inlichtingendiensten in het geheim de Taliban en bepaalde facties van Al Qaida. Tegelijkertijd namen ze miljarden aan van de VS om hen te bestrijden. ‘De Taliban zien Pakistan als een lakei van de VS, wat volgens hen een rechtvaardiging vormt om Pakistaanse veiligheidsdiensten aan te vallen.’

‘De abrupte beslissing om honderdduizenden Afghaanse vluchtelingen terug te sturen wakkerde het anti-Pakistaanse sentiment onder de Afghanen verder aan’, gaat de terreurexpert verder. ‘De deportaties zijn een louter strategische beslissing, maar dan wel een strategische blunder van formaat.’

Klopjacht

De aangekondigde tweede deportatieronde zorgde voor veel opschudding in het kamp waar Zar en haar gezin verblijven. Op een stoffige uitgestrekte vlakte bevinden zich duizenden kleine lemen en betonnen huizen met golfplaten daken, sommige onderkomens moeten het doen met een zeildoek als beschutting. ‘Noem het gerust getto’s’, zegt antropoloog Saeed Hussain. Het land telt 54 dergelijke “basti”, sloppenwijken die een meerderheid van de Afghaanse vluchtelingen huisvesten, netjes gescheiden van de rest van de maatschappij.

Hoewel Pakistan, onder meer van de EU, financiële middelen ontvangt om vluchtelingen op te vangen, is er nauwelijks sprake van basisvoorzieningen in de kampen. Er is een gebrek aan stromend water, er zijn open rioleringen en onderwijs is beperkt. In de basti van Karachi wonen zo’n 50.000 Afghaanse vluchtelingen, de meesten al sinds de oorlog met de Sovjets in de jaren ’80. Hun leven werd een hel sinds de deportaties werden aangekondigd. Amandula, de leider van de sloppenwijk, noemt het een startschot van een klopjacht op iedereen die er Afghaans uitziet.

Gemeenschap in angst

Na het ultimatum van november begon de harde handhaving. Wie niet uit eigen beweging vertrok, belandde in detentiecentra waar geen enkele buitenlandse waarnemer binnen mocht. ‘Omdat niemand toegang kreeg viel het ook niet te controleren of er alleen ongedocumenteerde Afghanen verbleven’, vertelt mensenrechtenadvocate Kakar. ‘In veel gevallen verscheurde de politie hun papieren en belandden geregistreerde vluchtelingen en zelfs Pakistanen in de cel.’

‘De politie pakte iedereen op die er Pasjtoens uitzag’, treedt Hussain haar bij. Pasjtoenen leven vooral in de noordelijke provincies van Pakistan en vormen in Afghanistan de grootste etnische groep (zie kader). Samen met Kakar vertegenwoordigt Hussein Afghaanse vluchtelingen in de rechtbank van Karachi. Al honderden zaken van uitzettingen van mensen met geldige verblijfsvergunningen vochten ze aan. 'Pakistaanse kinderen krijgen pas vanaf hun achttiende een identiteitskaart. Maar agenten gaan ervan uit dat elke Pasjtoen de Afghaanse nationaliteit heeft. Zo werden al Pakistaanse tieners in detentiecentra gezet en naar Afghanistan gedeporteerd.’

Gezondheidsklachten

In het Afghaanse kamp heerst ondertussen een sfeer van angst voor de toekomst. Na eid-al-fitr in april, het feest dat het einde van de Ramadan inluidt, moesten de bewoners met een Afghaanse burgerkaart het land verlaten volgens het plan van de overheid. Enkele dagen later tekenden de Afghaanse autoriteiten 837 Afghaanse vluchtelingen op die de grens werden overgezet. In de maanden daarop bleven de uitzettingen relatief beperkt, wat doet vermoeden dat de tweede fase van het deportatieplan nog niet in voege is getreden.

Overheidsbronnen zeggen dat het plan nog steeds hoog op de agenda staat. Niemand weet wanneer precies de Afghaanse burgerkaarthouders het land zullen moeten verlaten. ‘Dat komt vooral door de berucht zwakke bureaucratie van Pakistan’, legt Hussain uit. Beleidsmaatregelen kunnen ongepland en zonder aankondiging on hold worden gezet, omdat de betreffende diensten andere zaken aan hun hoofd hebben.

Voor 800.000 Afghanen hangt deportatie momenteel boven het hoofd als een zwaard van Damocles. Wanneer het conflict tussen Afghanistan en Pakistan opnieuw opspeelt, kan dat zwaard plots vallen. De aankondiging door de Pakistaanse regering van een grote militaire operatie in het grensgebied met Afghanistan ‘om terreur te bestrijden’ in juni 2024 zorgde voor extra angst en onzekerheid.

‘Als we nu naar de stad pendelen om onze kost te verdienen, is de kans groot dat we opgepakt worden’, zegt kampleider Amandula. Politieagenten in Karachi voelen zich gesterkt door het deportatiebeleid, zegt hij. Afghanen worden met busladingen tegelijk naar de politiebureaus afgevoerd. ‘Onze mensen worden er bijeengedreven alsof het geiten zijn. Iedereen moet zijn zakken leegmaken en de agenten stelen alles van waarde. Ze controleren zelfs hun papieren niet. Het is pure afpersing. Wie niet genoeg smeergeld bij heeft, blijft in de cel.’

In het kamp volgen de inwoners angstvallig het nieuws. De 30-jarige Noor is nog aan het verwerken dat ze moet “terugkeren” naar een land dat ze nog nooit heeft gezien. De moeder van vijf werd geboren in Waziristan, aan de Pakistaanse kant van de grens, als kind van Afghaanse migranten. Haar enige vorm van identiteitsbewijs is de Afghaanse burgerkaart, waardoor ze in de ogen van de Pakistaanse autoriteiten in aanmerking komt voor deportatie. ‘We dachten dat we niet uitgezet zouden worden omdat we documenten hebben, maar ik las dat ook kaarthouders worden uitgezet’, jammert de vrouw.

Voor Noor geldt hetzelfde dilemma als voor Afghanen zonder papieren in 2023: het bevel van de regering opvolgen en vertrekken of het risico lopen op arrestatie en gedwongen deportatie. ‘Mijn bloeddruk schiet constant de hoogte in. Ook mijn man is de zenuwinzinking nabij. Hij kan niet beslissen wat we moeten doen: als we teruggaan zitten we volledig aan de grond.’ Want het bevelschrift van de overheid laat de Afghanen niet toe om hun bezittingen mee te nemen. Slechts 50.000 roepies (167 euro) mogen ze bij zich hebben wanneer ze de grens oversteken. 

Ook kampchef Amandula heeft geen herinneringen aan zijn thuisland. Hij weet zelfs niet van waar hij precies afkomstig is. Al 51 jaar woont hij in Pakistan, wat zijn kinderen als hun thuisland beschouwen. ‘Als ik ze naar Afghanistan moet brengen, kan ik ze evengoed op Mars afzetten’, lacht hij cynisch.