‘Een vrije pers voor een rechtvaardige samenleving’

De redactiedirecteur wil ons wel twee symbolische plekken tonen: het gebouw van de oude redactie en de bruine kroeg Karcma 1863. Aan de muren van het café hangen oude portretten van Konstantin Kalinovski, een rebellenleider tijdens de opstand van 1863 tegen de Russische bezetter. Belarus maakte toen deel uit van het oude Pools-Litouwse Gemenebest, wat meteen ook de reden is waarom Nasha Niva lang in Vilnius gevestigd was.

Historische bronnen tonen dat Kalinovski in dit gebouw overlegde met zijn kompanen, en er hangen vlaggen van het Gemenebest en het democratische Belarus aan de muren. Die rood-witte vlag zou later het symbool worden van het verzet tegen de Russische invloed en de Belarussische dictator Aleksandr Loekasjenko. De kleurencombinatie is in dit café aanwezig tot de gerechten op de menukaart toe. Rouda bestelt een bord tomaten met zure room.

In het begin van de twintigste eeuw werd de Belarussische taal vooral gebruikt door boeren, en verwaarloosd door de intellectuele elite en de hogere klassen. Nasha Niva zorgde eigenhandig voor een herwaardering en zelfs voor een ontwikkeling van de spelling en de grammatica.

‘We moeten ons eigen land bouwen zonder Rusland, anders zullen we nooit vrij zijn’, riep rebellenleider Kalinovski ooit uit. De geschiedenis van Nasha Niva bevestigt deze uitspraak. ‘Telkens Belarus afhankelijk van Rusland was, moest Nasha Niva de deuren sluiten’, zegt Rouda. ‘En in elke korte periode van vrijheid herleefden we. Door onze eigen taal te promoten, gaan we de Russische invloed tegen. Het is onze manier om te laten zien dat we geen Russen zijn, dat we tegen de oorlog zijn.’

De jonge meisjes van de culturele ngo Hodna, ook gevlucht van Minsk naar Vilnius, brengen de Belarussische taal op 21 februari, Internationale Moedertaaldag van de Unesco, extra onder de aandacht. ‘Zelfs toetsenborden in Belarus bevatten niet eens de specifieke tekens van de Belarussische taal’, zegt Lisa Vertrava. Ze heeft een van de meest populaire Instagram-kanalen in het Belarussisch. In ludieke filmpjes toont ze hoe Russische woorden en zinnen om te zetten naar haar moedertaal.

Wat brengt een jonge twintiger bij het thema taal, in een land waar ogenschijnlijk grotere katten te geselen zijn? ‘Politieke gevangenen, onderdrukking, dictatuur, het zou allemaal niet bestaan als mensen Belarussisch zouden spreken’, zegt Vertrava’s collega Alina Gerashchanka met een boutade. ‘Maar serieus, als we onze taal verliezen, verliezen we ons land juist aan de pro-Russische dictatuur.’

‘Belarussen die Russisch spreken doen dat uit onwetendheid en het tactisch vergeten van historische omstandigheden’, stelt Aliaksandr Bystryk. Hij promoveert aan de Central European University op de Belarussische nationale beweging tijdens en na de Eerste Wereldoorlog. ‘In de jaren ‘30 vermoordden de Sovjets onze dichters en gebruikten ze psychologisch geweld tegen leerkrachten en kinderen op scholen. Het eeuwenlange minderwaardigheidscomplex over onze eigen taal werd zo nog versterkt.’

Russische indoctrinatie

Symbolen als vlaggen en datums van het democratische Belarus zijn vormen van protest tegen het pro-Russische regime van Loekasjenko. Dat beschouwt die symbolen dan ook als staatsondermijnend. ‘Onze directeur werd beschuldigd van verraad en veroordeeld tot dertien jaar gevangenisstraf’, zegt Gerashchanka van de ngo Hodna. Een andere symbolische datum is 25 maart, de Dag van de Vrijheid, waarop democratischgezinde Belarussen de Onafhankelijkheids-verklaring van de kortstondige Democratische Republiek Belarus van 1918 herdenken.

Zo’n herdenking is tegenwoordig verboden. Tijdens de protesten van 2020 organiseerden oppositieleiders een groot evenement in OK16, waarover Nasha Niva uitgebreid berichtte. OK16 is een artistieke hub in Minsk gefinancierd door de Belgazprombank van oppositieleider en presidentskandidaat Viktor Babariko. Uiteindelijk werd OK16 gesloten en kreeg Babariko veertien jaar gevangenisstraf.

‘Wij geven mensen in Belarus de kans om meer te weten te komen over de Dag van de Vrijheid’, zegt Lisa Vetrava van Hodna. ‘Voor veel Belarussen is deze dag immers belangrijker dan 3 juli, de officiële nationale feestdag, waarop in 1944 het Rode Leger de nazi’s uit Minsk verdreef.’

De manier waarop het Museum van de Grote Patriottische Oorlog in Minsk deze geschiedenis voorstelt, neigt naar manipulatieve indoctrinatie. We zien een groep schoolkinderen van een enorme hal gevuld met Sovjettanks wandelen naar een volgende hal met schilderijen van joodse slachtoffers van de Holocaust. In de laatste, helder verlichte hal maken de kinderen een groepsfoto voor een grote ster en de slogan ‘Moederland voor altijd’.

‘Het verhaal is dat van de goede Sovjets die zich verdedigden tegen de slechte nazi’s. En vandaag doet Rusland hetzelfde tegen Oekraïne’, zegt historicus Aliaksandr Bystryk. ‘In het museum van de Grote Patriottische Oorlog en tijdens geschiedenislessen op school leren mensen niet hoe de nazi’s aan de macht kwamen. Als ze dat leerden, zouden ze de overeenkomsten met Loekasjenko opmerken.

‘Belarussen vieren niet graag elk jaar de oorlog’, besluit Nastassia Rouda. ‘In Rusland zeggen ze “opnieuw”, Belarussen zeggen “nooit meer”.’