Steeds kwader op het Westen

Half verborgen achter de potplanten, in een hoekje van het terras, hangt er toch eentje: een Palestijnse vierkleur. Ik ben voor MO* in Caïro, waar ik naast weinig Palestijnse vlaggen in het straatbeeld ook opvallend weinig keffiyehs zie, de traditionele Palestijnse sjaals met visnetmotief. Die afwezigheid van pro-Palestijnse symbolen hier zegt niets over een gebrek aan solidariteit van de Egyptenaren met hun buren in Gaza. Het illustreert vooral dat pro-Palestijnse acties hier zware gevolgen kunnen hebben.

Minstens 141 Egyptenaren werden gearresteerd omwille van pro-Palestijnse acties sinds oktober 2023: studentenactivisten, deelnemers aan vredevolle demonstraties, influencers op sociale media, cartoonisten… 6 van hen zijn opgepakt en verdwenen, 82 zitten nog in de cel, aldus aldus de onafhankelijke Egyptische Commissie voor Rechten en Vrijheden.

Zwijgen is goud in Egypte, tenminste voor wie kritisch is voor het harde regime van president Abdel Fatah al-Sisi. Maar waarom legt het regime ook pro-Palestijnse uitingen aan banden? ‘Hier weet niemand wat voor het regime de rode lijn is voor wat we wel of niet kunnen zeggen’, zegt een mensenrechtenverdediger die ik na de kantooruren ontmoet voor een informeel gesprek in een bar langs de Nijl. ‘Het is de befaamde strategie van de willekeur. Een uitspraak die de ene dag getolereerd wordt, kan de volgende dag leiden tot een celstraf.’ Hij past ervoor om dat publiekelijk te zeggen. De maanden die hij een paar jaar geleden in een Egyptische isolatiecel doorbracht liggen nog altijd vers in zijn geheugen.

Van Palestina naar bezet Egypte

Later die avond licht mijn telefoon op. De bekende journaliste en academica Rasha Qandeel is bereid te spreken. Het moet online, want ‘dat houdt minder veiligheidsrisico’s in voor ons beiden’. Het illustreert hoe stevig het surveillanceregime van Sisi zijn eigen burgers in de greep houdt. Iedereen die zich kritisch opstelt, wordt nauwlettend in het oog gehouden.

En dus ook Rasha Qandeel. Ze keerde na 21 jaar BBC-werk in Londen terug naar Caïro en trouwde met Ahmed al-Tantawi, de linkse uitdager en uitgesproken criticus van Sisi tijdens de presidentsverkiezingen in 2023. ‘Zoals je weet, bevindt Ahmed zich nu in de cel. Hij werd gearresteerd om dezelfde reden waarom pro-Palestijnse demonstranten werden opgepakt: het behoud van totale controle.’

Het totaal aan banden leggen van de vrijheid van meningsuiting, houdt de Egyptenaren tot vandaag in zijn greep.

Aanvankelijk mocht het: protesteren voor de rechten van de Palestijnen, die ook de Egyptische regering zelf verdedigt. ‘Het regime gaf groen licht voor kleine demonstraties die de Israëlische oorlog tegen Gaza aankaartten. Maar toen begonnen mensen de lijn door te trekken en zich uit te spreken voor Egyptische democratisering. Ze vergeleken de bezetting van Palestina met de bezetting van het Egyptische volk door het huidige regime.’

Voor de regering-Sisi ging de alarmbel meteen af. Het was november, een maand voor de presidentsverkiezingen. Het regime vreesde dat het grip zou verliezen en legde elk protest het zwijgen op.

Die repressieve aanpak, het totaal aan banden leggen van de vrijheid van meningsuiting, houdt de Egyptenaren tot vandaag in zijn greep. ‘Dat gaat heel ver. Zelfs aan de Amerikaanse universiteit in Caïro, die altijd meer ruimte had in de vrijheid van meningsuiting, wordt elke poging tot demonstratie meteen de kop ingedrukt’, zegt Qandeel. ‘Cartoonist Ashraf Omar, een vriend van me, zit in de cel omdat hij dingen tekende die het regime niet kan smaken. Tekeningen.’

Gaza en de kolonisatie

Op een middag heb ik in Caïro afspraak met een paar hulpverleners. Ook dit is een informele babbel waarbij ik niets noteer. We hebben het over de emoties die de Gaza-oorlog hier bij mensen oproept. Ze zijn woest, krijg ik te horen. Hun kwaadheid richt zich niet alleen tot Israël, maar ‘tot iedereen die weigert om de genocide te veroordelen’.

De Europese weigering om Israël te veroordelen, een land dat in deze ongeziene oorlog elk mensenrecht en internationaal recht aan zijn laars lapt, betekent een keerpunt. Dit gaat niet om de Palestijnen alleen, dit gaat over elke Arabier, elke moslim, leggen de twee gesprekspartners uit. Europa, zo klinkt het, heeft de Egyptenaren, de Arabieren en de moslims geen enkele les meer te leren. ‘We zijn klaar met het kolonialisme van Europa.’

Het zijn geen geïsoleerde geluiden. Volgens David Hearst, hoofdredacteur van de Britse nieuwssite Middle East Eye, creëert de Israëlische genocide vijanden in nieuwe hoeken. ‘Gaza heeft de Arabische wereld geradicaliseerd op een manier die we niet meer hebben gezien sinds de Arabische Lente’, waarschuwt hij.

En ook Yehia Hamed, een ex-minister onder de afgezette Egyptische president Morsi, vertaalt in een opinie de sentimenten van Arabieren en moslims – en met uitbreiding nogal wat stemmen uit het Globale Zuiden. ‘Velen zien Israël nu als de voortzetting van de westerse koloniale geschiedenis. Arabieren en moslims zijn verdeeld over wie de staart en wie de hond is: handelt Israël namens het Westen, of manipuleert Israël het Westen om zijn eigen beleid te stutten?’

Beschavingsoorlogen

‘Ik herken het helemaal’, reageert Rasha Qandeel. ‘Ik zag hoe internationale, westerse media het verschil maakten met de Russische invasie in Oekraïne en ik hoorde de stilte toen mijn Palestijnse collega Shireen Abu Akleh werd vermoord door Israëlische troepen (in 2022, red.). En nu is er de genocide met de ongeziene aantallen burgerdoden in Gaza, de etnische zuivering, de acties in de Westelijke Jordaanoever en Libanon.’

‘We zien glashelder het verschil. We zien haarscherp die dubbele standaarden tegenover oorlogsmisdaden, we zien hoe het Westen eigen mensen superieur vindt. Mensen hier in het Midden-Oosten en met uitbreiding het hele zogenaamde Globale Zuiden weten: een Europeaan of Amerikaan krijgt een andere behandeling dan een Arabier, Afghaan of Venezolaan.’ 

Dat besef over ongelijkheid tussen het Oosten en Westen is niet nieuw, maar nog nooit sneed de woede zo diep als nu. ‘We staan boven aan de berg’, zegt Qandeel daarop. ‘We zien een opeenstapeling van alle voorgaande onrecht, van decennia van botsende beschavingen: de Koude Oorlog, de oorlog in Afghanistan, 9/11, de Amerikaanse invasie in Irak… Er was altijd “zij en wij”, waardoor wie Arabisch en/of moslim is, zich constant belaagd voelt. Als je eenmaal zo’n identiteitsoorlog lanceert, teken je voor de verschillen.’

‘Dat heeft grote en diep snijdende gevolgen’, stelt Qandeel vast. ‘Mensen die zich bedreigd voelen gaan hun persoonlijke identiteit definiëren vanuit een collectief idee over etnie, religie, cultuur.’

Trapje lager

‘Ik betaal mijn Uber altijd contant’, zegt een Belgische kennis die al jaren in Caïro woont. ‘Dan ben ik zeker dat ze hun geld meteen hebben. Een tijd geleden was er niet genoeg geld in omloop, zodat de Uber- en taxichauffeurs weken moesten wachten op geld van online betalingen.’

Egypte kampt al een paar jaar met een ernstige economische crisis. In 2023 bedroeg de inflatie volgens het Egyptische statistiekbureau Capmas 36,4 procent. Voor voedingsproducten bedroeg die zelfs 63,9 procent. De gevolgen zijn enorm voor de doorsnee Egyptenaar. ‘Dit heb ik nog nooit meegemaakt’, zegt een juwelier die een winkeltje in Zamalek heeft. ‘Iedereen die ik ken moet de broekriem aanhalen. Veel mensen uit de middenklasse zakken nu een trapje lager. Stel je voor wat het doet met mensen die sowieso al arm zijn.’

Des te vreemder is de aanblik van de vele bouwprojecten in Nieuw Caïro, een nieuwe satellietstad in grootstedelijk Caïro. Onderweg van het centrum naar de Amerikaanse Universiteit in Nieuw Caïro zijn ze zichtbaar: rijen en rijen betonnen geraamten die op eindeloze, bruine zandvlakten wachten op afwerking. Langs de snelweg beloven immoborden een leven in gated communities, woonwijken achter een bewaakte toegangspoort, waar armoede vast geen plek heeft.

We rijden onder de felbesproken monorail die niemand wil. De vraag is voor wie dit alles is bestemd, wetende dat zoveel Egyptenaren onder de armoedegrens leven, dat het onderwijs en de gezondheidszorg dringend toe zijn aan stevige investeringen. Alsof er twee Egyptes zijn.