Het einde van ‘Wir schaffen das’ in Latijns-Amerika

Eerst de cijfers (van VN-Vluchtelingenagentschap UNHCR), en die zijn hallucinant. De opeenvolgende Venezolaanse crisissen zijn etterbuilen die sinds 2013 al zo’n 7,7 miljoen mensen het land uit jaagden, op een bevolking van 28 miljoen. Van hen bevinden zich er 6,5 miljoen in Latijns-Amerika, inclusief de Caraïben.

De grootste gastlanden voor Venezolaanse vluchtelingen in de regio zijn de buurlanden Colombia (naar schatting 2,9 miljoen Venezolanen, waarvan 86% zich heeft geregistreerd), Peru (1,55 miljoen), Ecuador (500.000) en Chili (500.000). Ook in de Verenigde Staten (750.000) bevindt zich een grote Venezolaanse gemeenschap.

Als Maduro erin slaagt om opnieuw de verkiezingen te stelen, zullen opnieuw vele tienduizenden Venezolanen have en goed achterlaten.

Zittend president Nicolás Maduro lijkt intussen niet van plan om de macht af te geven. Daarmee glijdt zijn land af naar een klassieke dictatuur – inclusief "eeuwig president", staatscontrole over de media, duizenden politieke gevangenen en een verpauperde bevolking in dienst van een corrupte elite.

Veel Venezolanen hadden nochtans hoop na de verkiezingen afgelopen juli. Voor het eerst sinds de verkiezingen van 2018 had de oppositie zich geschaard achter één kandidaat, ditmaal Edmundo González Urrutia. Maar de hoop op verandering werd finaal de hoop ingedrukt met het arrestatiebevel tegen González, die daarop de wijk nam naar Spanje.

Als Maduro erin slaagt om opnieuw de verkiezingen te stelen, zullen ongetwijfeld opnieuw vele tienduizenden Venezolanen have en goed achterlaten. De vraag is: wat zal die exodus teweegbrengen in de rest van Latijns-Amerika?

Zo ook Colombia. In 2021, op het toenmalige hoogtepunt van de exodus uit Venezuela, introduceerde de Colombiaanse regering een hulpprogramma voor Venezolaanse migranten. Ze kregen een officiële status als migrant en mochten werk verrichten. Ook onderwijs, gezondheidszorg en financiële diensten waren onder het programma beschikbaar, gedurende tien jaar.

In 2023 begon de kentering. De Colombiaanse regering, nota bene onder leiding van de linkse Gustavo Petro, liet weten geen nieuwe kandidaten meer in het programma op te zullen nemen.

De regering-Petro kondigde weliswaar een nieuw programma aan, maar veel vlees hangt er niet meer aan dat been. Het is slechts toegankelijk voor Venezolaanse ouders zonder papieren van kinderen met een legale status, en dat slechts gedurende twee jaar.

Ook Peru gaat dezelfde kant op. In 2017 introduceerde toenmalig president Pedro Pablo Kuczynski nog een tijdelijk verblijfsprogramma voor Venezolanen. Gedurende twee jaar hadden migranten en vluchtelingen toegang tot gezondheidszorg, onderwijs en andere sociale diensten. Latere, opeenvolgende regeringen schroefden dat programma grondig terug.

Sindsdien moeten Venezolanen een zogenaamd humanitair visum aanvragen vóór ze het land binnenkomen. Daartoe hebben Venezolanen een geldig paspoort nodig, wat nagenoeg onmogelijk is om vast te krijgen. En waar de Peruviaanse diensten aanvankelijk nog vervallen paspoorten accepteerden, werd dit achterpoortje in juni 2024 ook gesloten.

Ook de Venezolanen die noordwaarts trekken krijgen het moeilijk. Sinds jaar en dag trekken zij via de levensgevaarlijke Darién-route, op grens van Colombia met Panama, gestaag door Centraal-Amerika, dikwijls met einddoel de Verenigde Staten. Een recordaantal van 530.000 mensen maakte gebruik van deze route in 2023, waarvan het grootste deel Venezolanen waren.

Onder druk van de Verenigde Staten probeert de Panamese regering nu de influx tegen te houden. In augustus 2024 voerde het land de allereerste deportatievlucht uit, met Amerikaans geld. Aan boord van dat eerste vliegtuig zaten weliswaar Colombianen met een strafblad. De Panamese president drukte de wens uit om ook andere nationaliteiten het land uit te kunnen zetten, inclusief Venezolanen. Maar bij gebrek aan diplomatieke vertegenwoordiging kan Panama voorlopig geen repatriëringsvluchten naar Venezuela organiseren.

De Verenigde Staten zelf scherpten in juni eveneens hun grensprocedure aan, die de ongereguleerde binnenkomst van asielzoekers verder bemoeilijkt. Bij een mogelijke herverkiezing van Donald Trump zal die procedure vermoedelijk nog verder aangescherpt worden. Trump kondigde, geheel in eigen stijl, alvast ‘de grootste deportatie uit de geschiedenis aan’ als hij opnieuw verkozen wordt.

Het gecombineerde Panamees-Amerikaanse manoeuvre zorgt ervoor dat Venezolanen nu over nog minder opties beschikken om op een veilige manier de Verenigde Staten te bereiken. De gekende route via de Darién staat nu al te boek als een van de dodelijkste migratieroutes ter wereld. Mensenrechtenorganisaties vrezen dat de migranten gedwongen zullen worden om de gekende routes in de Darién te verlaten.

Hun schrikbeeld lijkt bewaarheid te worden. Het dorpje Juradó, nóg dieper gelegen in het Colombiaanse deel van de Darién, noteerde alvast een toename in het aantal migranten.

Wie dat risico niet wil nemen, dreigt vast te komen zitten onder de trechter die Panama vormt. Daardoor zal de druk op de daaronder liggende Zuid-Amerikaanse landen alleen nog toenemen.

Meer Venezolanen, meer criminaliteit?

Met minder beschikbare routes en wankelende migratiestatuten komen meer Venezolanen terecht in precaire situaties, gekenmerkt door uitbuiting en geweld, zo stelde Dalton Price van de hulporganisatie voor migranten Vamos Chamo in een opiniestuk op The New Humanitarian eind juli.

Het continent tekent inderdaad een toename op in xenofobie tegenover de Venezolaanse diaspora. Dat maatschappelijke fenomeen begint, zoals steeds, met taal. Venezolanen in de omringende landen worden vaker met het geringschattende veneco dan wel venezorrana betiteld. Het laatste woord verwijst met zorra (Spaans voor 'slet') naar de vermeende betaalde seksuele activiteiten die vrouwelijke migranten zouden ontplooien in hun gastland.

Maar het blijft niet bij woorden. Over het hele continent vinden er regelmatig gewelddadige aanvallen plaats, waarbij protesteerders het gemunt hebben op de Venezolaanse aanwezigheid. Ze verbinden de Venezolaanse aanwezigheid met een toename in de criminaliteit.

Is die vrees gegrond? De Venezolaanse socioloog Antonio González Plessmann onderzocht het verschil tussen perceptie en realiteit. Hij concludeert in zijn rapport Migración popular venezolana, delitos y percepciones dat onderzoekers het er roerend over eens zijn: in de vier onderzochte landen (Colombia, Peru, Ecuador en Chili) bestaat geen directe link tussen de perceptie van de meerderheid van de bevolking en de werkelijke criminaliteitscijfers.

Daarop vond González slechts één uitzondering. In de grensregio met Colombia linkte hij de Venezolaanse aanwezigheid met een toename in kleine delicten waarbij geen geweld gebruikt wordt. Niet toevallig, zo stelt de onderzoeker, is de regio er één waar de Venezolanen te maken krijgen met extreme kwetsbaarheid.

In die gebieden is er dan ook sprake van een vicieuze cirkel: moeilijke leefomstandigheden bevorderen een neiging tot criminaliteit. Daardoor wordt het moeilijker om de steunprogramma’s te verkopen aan de bevolking, wat een negatief effect heeft op de leefomstandigheden van de gevluchte Venezolanen.

González beargumenteert dan ook dat het vooral belangrijk is om de migranten een wettelijk kader te bieden. Dat daar de hele maatschappij van kan meegenieten, concludeert dan weer een recent rapport van de Internationale Organisatie voor Migratie. Dat stelt dat in Colombia de Venezolanen in 2022 een economische bijdrage hebben geleverd van meer dan een half miljard dollar.

Maduro: splijtzwam op links

Terwijl Maduro volhardt in de boosheid, krijgen Venezolanen in binnen- en buitenland het harder te verduren. Maar de druk op Maduro neemt toe.

Voor het eerst sinds Hugo Chávez de macht overnam in 1999 komt er nu openlijke kritiek uit linkse hoek. Vroeger kozen linkse leiders op het continent onverwijld de kant van Chávez en diens opvolger Maduro, maar vandaag liggen de kaarten anders.

De (linkse) leiders van Brazilië en Colombia uiten twijfel over het verloop van de kiesprocedure in juli. Ze willen dat Maduro het bewijs op tafel legt dat hij effectief de verkiezingen gewonnen heeft. De eis van Gustavo Petro en Lula da Silva is ongezien: beide presidenten komen uit dezelfde linkse, activistische hoek als Maduro. Gabriel Boric, Chileens president en een generatie jonger dan Petro en Lula, windt er al helemaal geen doekjes om: ‘Maduro heeft de democratie gedood.’

Die linkse demarche isoleert het regime van Maduro verder. Op het continent krijgt hij alleen nog steun van Bolivia, Nicaragua en Cuba. Het internationale isolement drijft Venezuela verder in de armen van internationale bondgenoten als Rusland, China en Iran.

Niet toevallig zijn die laatste regimes ook gespecialiseerd in het onderdrukken van hun moegetergde bevolking.