Theatermaakster Zuleikha Chaudhari: ‘Ik wil niet het zwijgen opgelegd worden’

De moeder aller verkiezingen in India leverde begin juni een verrassend resultaat op: de hindoenationalistische BJP van premier Narendra Modi verloor 63 zetels en heeft andere partijen nodig om aan de macht te blijven.

Zuleikha Chaudhari heeft er een hard hoofd in als ik haar half juni vraag hoe ze die verkiezingsuitslag leest. ‘Het is nog veel te vroeg om te weten of de electorale afstraffing van de BJP en de vorming van een coalitieregering tot democratisch herstel zal leiden’, zegt ze.

Komt er een andere omgang met de oppositie? Meer ruimte voor kritiek en dissidente stemmen? Chaudhari vreest ervoor. ‘De BJP staat zeker meer onder druk, maar de kans is groot dat de polarisering én de repressie verder escaleren, minstens op de korte termijn.’ Ze verwijst onder andere naar het feit dat schrijfster Arundhati Roy vervolgd wordt onder de draconische antiterrorismewet, voor uitspraken die ze in 2010 deed over Kasjmir. ‘Zichtbare critici zullen nog harder aangepakt worden’, vreest ze.

Chaudhari leidt in Delhi de Alkazi Theatre Archives, een archief van modern Indiaas theater, dat deel uitmaakt van de Alkazi Foundation for the Arts. Het archief onderzoekt wat theater – de tekst, de productie, de programmatie, de ontvangst – vertelt over de tijd waarin het geproduceerd wordt. Daarnaast focust haar eigen werk op de relatie tussen wet en voorstelling, tussen gerecht en theater. 

‘Ik voer rechtszaken op’, zegt ze. ‘Omdat theater en gerecht heel wat kenmerken delen. Het zijn beide voorstellingen waarin het onbestaande denkbaar wordt en waarin dat vormgegeven wordt voor de toekomst.’

Het beeld van “de Andere”

Het was een collega van MO* die me signaleerde dat het Kunstenfestivaldesarts dit voorjaar een voorstelling programmeerde die me wellicht zou interesseren: The Muslim Vanishes, door de Indiase theatermaakster Zuleikha Chaudhari, op basis van een tekst van Saeed Naqvi.

Alleen: de voorstelling was afgelast. Het leek wel opgezet spel, een politieke performance: eerst een stuk op de affiche zetten dat over de verdwijnende moslim gaat, en dan dat stuk zelf laten verdwijnen. Dat dit alles gebeurde midden de sterk gemediatiseerde nationale verkiezingen in India maakte het extra intrigerend.

The Muslim Vanishes is het derde luik van een trilogie waaraan Chaudhari werkt. De trilogie probeert inzicht te krijgen in de manier waarop moslims in India tot “de Andere” gemaakt werden, tot vreemden in hun eigen land.

‘Ik kies voor echte rechtszaken omdat het verdwijnen van de moslims uit het openbare leven ook niet fictief is, maar reëel. Trager, gedeeltelijk onopgemerkt, maar reëel.’

Het eerste deel van de trilogie gaat over het proces dat de Britse East India Company in 1858 voerde tegen Bahadur Shah Zafar, de laatste keizer van de Mogols in India (een van oorsprong Centraal-Aziatische islamitische dynastie die grote delen van India controleerde tussen 1526 en 1858, red.).

Het tweede deel vertrekt van een volkstribunaal dat plaatsvond in Kasjmir, tussen 2009 en 2012. Sinds de onafhankelijkheid claimt zowel India als Pakistan het gebied in de Himalaya. Beide landen controleren een deel van het oorspronkelijke grondgebied, net als China. Sinds 1980 woedt er in Indiaas Kasjmir een gewapende opstand tegen de Indiase staat.

Telkens staat één vraag centraal: wie bepaalt of je soeverein dan wel onderdaan bent? Wat telt als bewijs, als getuigenis? Welke taal en welke argumenten acht het Hof toelaatbaar? Wat houden recht en gerechtigheid in?

Saeed Naqvi’s theatertekst bevat ook een (fictieve) rechtszitting, maar vertrekt van het “nieuws” dat alle moslims uit India onaangekondigd en onopgemerkt verdwijnen, samen met hun geschiedenis en erfgoed. Chaudhari wil in haar versie de fictieve rechtszaak vervangen door echte advocaten die bewijsmateriaal gebruiken uit hedendaagse rechtszaken die de voortschrijdende verwijdering van moslims uit het publieke leven in India zichtbaar maken.

‘Ik kies voor echte rechtszaken omdat het verdwijnen van de moslims uit het openbare leven ook niet fictief is, maar reëel. Trager, gedeeltelijk onopgemerkt, maar reëel’, zegt ze half mei, tijdens een lang gesprek in Brussel.

De gewraakte “Andere” is in Modi’s India niet alleen de moslim, maar ook de linkse activist, de opstandeling, de ongewenste dissident, de kritische journalist.

Zuleikha Chaudhari: “De Andere” is wel degelijk ruimer dan de moslim. Het is een begrip dat iedereen omvat die kritisch is voor de ideologie, praktijk of beleid van de huidige regering of van de Indiase staat.

Op 1 juli 2024 werd een nieuwe, “gedekoloniseerde” strafwet van kracht in India (de Bharatiya Nyay Samhita). Minister van Binnenlandse Zaken Amit Shah zei daarover bij de parlementaire bespreking in 2023: ‘Wij zijn een vrij land. Niemand zal achter de tralies belanden omdat hij een individu bekritiseert. Maar niemand zou zich tegen de natie mogen uitspreken. Ik geloof dat wie zich uitspreekt tegen het vaderland in de gevangenis hoort.’

Naqvi’s tekst probeert duidelijk te maken hoe en met welke argumenten minderheden en dissidenten tot “de Andere” gemaakt worden en hoe een “meerderheid” geproduceerd wordt uit diverse en soms tegengestelde groepen en belangen.

Het hele proces zorgt er trouwens niet alleen voor dat de botsende belangen binnen de “hindoegemeenschap” onzichtbaar worden. Het zorgt er evengoed voor dat de diversiteit binnen de “moslimgemeenschap” aan het oog onttrokken wordt.

Hindoetva (de politieke ideologie die van India een hindoestaat wil maken, red.) creëert identiteiten die uiteenvallen in duidelijke wij-zijtegenstellingen. Dat is op zich wonderlijk, want de hindoenationalistische ideologie is zelf opperkaste en noordelijk. Hindoetva heeft, met andere woorden, zelf betrekking op een minderheid. Zeker als je er ook nog eens klasse en gender aan toevoegt, want hindoetva is uitgesproken patriarchaal. 

In de tekst van Saeed Naqvi komt dat ook aan bod als de vraag opgeworpen wordt of er in de nieuwe toestand – zonder moslims – wel of niet verkiezingen georganiseerd moeten worden. Of de hindoestem nog wel verenigd kan zijn zonder de Andere, dan wel of de lagekastenmeerderheid de opperkaste politieke elite nu zal afwijzen.

Dat klinkt verstandig, maar de vraag is op een bepaald moment toch ook: mag het een beetje meer zijn? Wanneer wordt navigeren louter een vorm van individueel overleven en wanneer is het nodig om tot georganiseerd verzet over te gaan?

Zuleikha Chaudhari: Het is geen keuze tussen het eerste of het laatste. Ze gaan in elkaar over. Ik geloof, net als veel mensen, dat institutionele kritiek er wel degelijk toe doet. We moeten echt ook inzetten op het creëren en uitbouwen van netwerken, en werk maken van decentralisering en zelfredzaamheid, vooral op het vlak van financiering.

De praktijk van theater is uiteindelijk een kwestie van tonen wie je bent, waartoe je je bekent, wat je kijk op de wereld is. Iedereen spreekt of werkt vanuit een eigen standpunt. De vraag is of we die positie in vraag durven te stellen? Zijn we bereid de prijs daarvoor te betalen?

Het feit dat dit niet langer een strijd is tussen Modi en zijn hindoenationalisten enerzijds en minderheden, kritische media, middenveld en creatieve kunstenaars anderzijds compliceert de afweging. Het is vandaag een gevecht tussen mij en mijn buren. Dat maakt het extra ingewikkeld om te spreken over “georganiseerd verzet”, zeker voor wie artistiek werk maakt.