Belarus, de eerste dictatuur van Europa?
“‘Waarom we het over de verkiezingen in Belarus moeten hebben’
© Emiel Petrovitch
© Emiel Petrovitch
Herverkiezing of zevende opeenvolgende keizerskroning? De Belarussische dictator Aleksandr Loekasjenko organiseerde eergisteren presidentsverkiezingen. Als we het normaal vinden dat Poetins vazallen na een orwelliaanse onderdrukking zonder protest ‘herverkozen’ worden, dan hebben ze gewonnen, argumenteren MO*journalist Pieter Stockmans en fotograaf Emiel Petrovitch.
‘Vreemde verkiezingen’, zei BBC-journalist Steve Rosenberg zondagavond tegen Loekasjenko op een vier uur durende persconferentie. ‘Steve, dit is een hele nieuwe ervaring voor jou’, lachte de dictator, waarna in de zaal applaus losbarstte.
Overal stralen dictators van zelfvertrouwen. Misschien hadden we Belarus al die tijd al ‘de eerste dictatuur van Europa’ moeten noemen in plaats van de laatste? Belarus heeft er al eentje sinds de val van de Sovjet-Unie, en altijd dezelfde: zondag kroonde Loekasjenko zich voor de zevende opeenvolgende keer tot keizer. Een regeringsgezinde exit poll gaf Loekasjenko 87,6% van de stemmen.
Na de vorige verkiezingen in de zomer van 2020 barstte Belarus uit in een nationaal ontwaken tegen verkiezingsvervalsing. Om dat deze keer te voorkomen, stuurde hij de Belarussen in putje winter naar de stemhokjes terwijl de aandacht van de wereld op Trump gericht zou zijn.
En belangrijker: elimineerde hij de voorbije vijf jaar de hele civiele samenleving. Het leidde tot een diepe angst en de emigratie van een half miljoen Belarussen. Alle coördinatoren van eventuele protesten zijn in het buitenland, oppositieleiders zitten voor meer dan tien jaar achter de tralies, en gewone Belarussen zijn murw geslagen door de ene arrestatiegolf na de andere.
Wat is er in 2020 gebeurd?
In 2020 vreesde Loekasjenko één tegenkandidaat: de invloedrijke blogger Sergei Tichanovsky. Hij liet hem 14 jaar achter de tralies steken. De verzamelde oppositie besloot om Tichanovsky’s vrouw Svetlana Tichanovskaja naar voren te schuiven als zijn vervanger.
Lokale waarnemers – internationale verkiezingswaarnemers waren niet uitgenodigd – vonden aanwijzingen van grootschalige fraude. Honderdduizenden mensen kwamen in opstand tegen de onwaarschijnlijke ‘overwinning’ van Loekasjenko. Tichanovskaja riep de overwinning uit, maar moest al snel vluchten naar Litouwen. Daar ontstond een regering in ballingschap.
De protesten bleven maandenlang voortduren. Het bewustzijn van de hunkering naar verandering verspreidde zich als een lopend vuurtje. Zo spraken we een jaar geleden in Minsk met Eva. Zij was een van de honderdduizenden die de verbondenheid had gevoeld, maar na de mislukking van de protesten moest ze in therapie. Ze had zichzelf toegestaan te hopen.
In 2020 demonstreerden Belarussen in de centrale laan van de hoofdstad Minsk tegen de vervalsing van de presidentsverkiezingen. Ze droegen de wit-rood-witte vlag van het democratische Belarus. Vijf jaar later is openlijk protest ondenkbaar geworden.
© Maksimas Milta
Belarus veranderde van een ‘gewone’ dictatuur in een totalitaire terreurstaat. ‘Een massale repressie moest onze vastberadenheid breken om het land te democratiseren’, vertelde Svetlana Tichanovskaja ons in Vilnius. ‘Sindsdien is er veel gebeurd, maar gebroken zijn we niet. Belarussen zijn de verbondenheid en de hoop van 2020 niet vergeten.’
Optimisme is haar enige keuze, maar de houding van vele Belarussen is wel veranderd. Voor de protesten van 2020 deden jongeren nog luchtig over het feit dat ze in een dictatuur leefden. ‘Luka is de dictator, maar we hebben nog ons nachtleven en onze subculturen’, klonk het. Maar toen wij een jaar geleden deze plekken gingen opzoeken, stuitten we keer op keer op gesloten deuren.
We zochten uit wat er gebeurd was. Zo was er het magazine 'Minsk Not Dead', en de culturele hub ‘OK16’, gefinancierd door oppositieleider en bankier Viktor Babariko. Babariko en zijn campagneleider Maria Kalasnikava, de art director van OK16, werden veroordeeld tot respectievelijk 14 jaar en 11 jaar gevangenisstraf. Waar ooit de levendige hub was, vonden we alleen nog een paar hippe restaurants.
‘Minsk Dead’, was het enige dat we konden uitbrengen. Vele plekken waar burgers samenkwamen om te praten over maatschappelijke thema’s verdwenen. Banden tussen burgers breken, de samenleving atomiseren, dat was het doel.
Waarom waren de verkiezingen geen nieuws?
Zondag waren de stemhokjes open alsof er niks gebeurd was. En door de wapenstilstand in Gaza en de inauguratie van Trump leken deze ‘verkiezingen’ ook echt een non-event. Maar als we de ontwikkelingen aan de rand van Europa niet meer volgen, en als we het normaal vinden dat Poetins vazallen zonder protest ‘herverkozen’ worden, dan hebben ze gewonnen.
Een andere reden waarom we zo weinig horen over de verkiezingen in Belarus, is dat er geen internationale waarnemers waren. De Belarussische overheid had er simpelweg geen uitgenodigd, de derde keer op rij dat Belarus deze internationale juridische verplichting schendt.
‘De centrale kiescommissie van Belarus publiceert geen resultaten per kiesdistrict, dus konden we geen jacht op schendingen organiseren', zegt ook de gerenommeerde Russische verkiezingsanalist Roman Oedot. 'In 2020 gebruikte ik de gegevens van lokale waarnemers, maar die zijn nu in ballingschap of in de gevangenis.’
‘In Syrië ging Bashar al-Assad nog driester te werk. Bij zijn “herverkiezing” in 2014 waren er ook geen bezwaren te horen, omdat iedereen die ze opperde in de gevangenis van Sednaya belandde. Maar het Assad-regime was wel zo dom om de meest verachtelijke der methodes te gebruiken: de vervalser bepaalt gewoon een willekeurig percentage waarmee hij de verkiezingen ‘‘wint’’, en berekent de opkomst van het aantal kiezers en het aantal stemmen op basis daarvan. Iedereen met een rekenmachine kan zulke tirannen ontmaskeren.'
'In de separatistische en bezette gebieden van Oost-Oekraïne waren ze even dom, en ook de Venezolaanse dictator Maduro werd op die manier “verkozen”. Maar de Belarussische overheid werd nog nooit betrapt op dat soort simplistische vervalsing.’
Dus: geen waarnemers, vrij spel voor vervalsing, overwinning voor de dictator? Zelfs een totale overwinning op de bevolking en de oppositie? Of toch niet?
Klik op de foto's om de bijschriften te lezen.
Zullen er deze keer protesten uitbreken zoals in 2020?
De laatste wals van Loekasjenko duurt wat langer dan verwacht, maar ooit zal Belarus opnieuw ontploffen. En als dat gebeurt, zouden demonstranten geweld kunnen gebruiken. ‘Mensen hebben nu begrepen wat het betekent om voor vrijheid te vechten. Het zou kunnen dat ze deze keer regeringsgebouwen bestormen’, vertelde oppositieleider Ales Łahviniec ons in Litouwen. En ook van de kant van de overheid kan het geweld extremer worden. Een Russische militaire interventie is niet uitgesloten.
Maar is dit wel het goede moment voor protest? Misschien wel: Rusland toonde zich de voorbije periode zwak. In de herfst van 2023 gaf Rusland geen steun aan Armenië in het conflict met Azerbeidzjan, Georgiërs blijven sinds 26 oktober 2024 tot vandaag protesteren tegen verkiezingsvervalsing door de pro-Russische partij Georgische Droom, en Rusland keek in december 2024 machteloos toe hoe het Assad-regime in Syrië viel.
Maar misschien ook niet. Belarus is Armenië, Georgië of Syrië niet. Een stabiel en Rusland-gezind Belarus is voor Poetin prioriteit nummer één, na Oekraïne. Loekasjenko is een speciale diplomatische schakel in Poetins internationale relaties. Dat zagen we bijvoorbeeld bij de rol van Loekasjenko in de deal tussen Poetin en Jevgeni Prigozjin, de omgekomen baas van het Wagner Legioen.
Tichanovskaja weet ook dat Poetin Loekasjenko nodig heeft zolang hij zijn oorlog in Oekraïne voortzet. ‘Wat ik aan de Belarussen vraag, is om zich niet tevergeefs op te offeren, maar hun verlangen naar vrijheid en hun herinnering aan 2020 te bewaren voor wanneer het moment gekomen zal zijn. Dan zullen we hun energie nodig hebben’, vertelde ze ons daarom een jaar geleden.
Klik op de foto's om de bijschriften te lezen.
Werken als journalist in Belarus
Emiel Petrovitch
‘Tijdens ons onderzoek in Belarus was het alsof ik rondliep in het boek 1984 van George Orwell. Belarussische journalisten in Litouwen waarschuwden ons: “Pas op, gewoon al spreken met jullie kan iemand in Belarus in gevaar brengen omdat de kans reëel is dat de inlichtingendiensten jullie zullen volgen”.
Belarussische vrienden die ik al jarenlang liefheb, wisten alle sporen van me uit hun smartphone, omdat we met bepaalde mensen hadden afgesproken. Mensen hebben schrik van elkaar. Zo’n geatomiseerde maatschappij is makkelijk te onderdrukken. Voor de kleinste “fout” kan je verdwijnen, zonder proces of kans om jezelf te verdedigen. Mensen worden veroordeeld zonder te weten wat ze verkeerd gedaan hebben. Er bestaan geen wetten waarop je kan vertrouwen. “Oceania has no law, only crimes”, schreef Orwell in 1984.
Net zoals de gevangenis in 1984 een prominent zichtbaar gebouw was, staat er pal in het centrum van Minsk een gevangenis waar mensen gemarteld en ter dood veroordeeld worden. Net zoals in het boek verdwijnen er mensen, en als ze terugkomen is het vaak als een ander persoon.’
Pieter Stockmans
‘Om door de muren van de gesloten Belarussische samenleving te breken, zochten we fietsers via Telegram. Kostya uit Gorki zag een fietstocht met een westerling wel zitten.
Kostya nam me mee naar Kopys. ‘‘De geboorteplaats van de huidige president”, zei hij. ‘‘Bedoel je de enige president?’’, antwoordde ik. Ofwel bedoelde Kostya met “huidige” dat Belarus een democratie is en dat mensen altijd op anderen kunnen stemmen. Dat zou betekenen dat hij in de propaganda gelooft. Ofwel bedoelde hij dat geen enkele president voor eeuwig is, en dat hij verandering wilde.
Kostya was, voorspelbaar, niet erg spraakzaam over politiek. Zelfs de moord op de Russische oppositieleider Navalny in een strafkolonie in Rusland – we vernamen het schokkende nieuws tijdens deze fietstocht – ontlokte bij Kostya niet meer dan een ‘‘ah, oké’’. Maar toen we later bij het avondmaal zijn uitleg hoorden over waarom hij rood-witte fietskleren had aangetrokken, begrepen we het: hij wil verandering. Rood en wit zijn de kleuren van de vlag van het democratische Belarus van voor de Sovjet-Unie.’
Loekasjenko richting Rusland
In 2020 kon Loekasjenko alleen dankzij een tussenkomst van Russische ordetroepen in het zadel blijven. Zo werd hij een vazal van de Russische president Poetin en werd Belarus een provincie van Rusland. Dat werd twee jaar later duidelijk toen Rusland Oekraïne binnenviel vanuit Belarus.
‘Loekasjenko verkoopt Belarus stukje bij beetje aan de Russen’, vertelde Tichanovskaja aan ons in Vilnius. ‘Ze onderwerpen onze media, ons onderwijs, ons leger en onze economie. Het Loekasjenko-regime blijft stabiel dankzij Russisch geld. Door de repressie heeft Belarus immers veel arbeidskrachten en IT-bedrijven verloren aan emigratie. Fabrieken zijn opnieuw in handen van de staat en draaien op goedkope olie en gas uit Rusland.’
‘Ook de Belarussische media en inlichtingendiensten zijn bezet door Rusland, door Russische propagandaconsultants en Russische agenten. Loekasjenko begrijpt dat dat ook voor hem gevaarlijk kan zijn, maar hij kan er niets meer aan veranderen.’
Svetlana Tichanovskaja, de leidster van de Belarussische regering in ballingschap in haar kantoor in de Litouwse hoofdstad Vilnius. Ze zit voor de Oekraïense vlag en de wit-rood-witte vlag van het democratische Belarus van voor de Sovjet-Unie.
© Emiel Petrovitch
Tichanovskaja richting Europa
De democratische oppositie zat de voorbije vijf jaar evenmin stil. Ze bouwt instituten van een democratisch Belarus in ballingschap en ontwikkelt nu al officiële diplomatieke relaties met andere landen. ‘Onze strategie is simpel: het regime vervangen, zowel intern als op het internationale toneel’, zei Tichanovskaja.
‘Ons Verenigd Overgangskabinet is de regering in ballingschap, de Coördinatieraad van de protesten is een soort parlement. We schrijven dan wel geen wetten, maar via de app Novaya Belarus bouwen we een virtuele democratie. Het is een digitaal platform voor de burgers van het vrije Belarus. We zoeken naar een systeem waarin mensen in Belarus in het geheim kunnen deelnemen aan verkiezingen voor de Coördinatieraad.’
‘We stimuleren een gevoel van burgerschap, bieden financiële hulp bij medische consulten en taalcursussen in het buitenland, en juridische hulp voor wie in Belarus door de KGB wordt bedreigd. Ook maken we donaties mogelijk voor bijvoorbeeld politieke gevangenen.’
Tichanovskaja heeft diplomatieke relaties met de Europese Unie en onderhoudt een strategische dialoog met de VS om ervoor te zorgen dat ook president Trump het democratische Belarus blijft erkennen. Ze hoopt wel op meer daadkracht: ‘Democratie is traag. Die zwakte mag dictators geen voordeel opleveren. Als democratische samenlevingen niet sterk reageren, voelen dictators zich vrij om rode lijn na rode lijn te overschrijden.’
‘Ik weet niet hoelang onze strijd zal duren. De strijd voor democratie lijkt misschien romantisch, maar het pad ernaartoe is geplaveid met pijn en tranen. Vergeet alstublieft niet dat er mensen zijn die hun vrijheid opofferen voor de waarden waar u elke dag van geniet. Je ziet misschien geen heldhaftige protesten meer, maar onze gaat strijd door.’
Pieter Stockmans is journalist bij MO*. Emiel Petrovitch is fotograaf. Een kortere versie van deze opinie verscheen ook in De Morgen.
