‘Nationalisme is geen extremisme waar we bang voor moeten zijn’

In 2022 voelde 85% van de bewoners van Oekraïne zichzelf in de eerste plaats Oekraïens, zo bleek uit onderzoek van het Kyiv International Institute of Sociology (KIIS). In 1992, toen het land net onafhankelijk was geworden van de uiteengevallen Sovjet-Unie, ging het om slechts 46% van de bevraagden.

In de jaren 90 identificeerden Oekraïners zich, net als Shumiatska, vooral met hun regio of met hun stad, hun dorp. Het was pas de Oranjerevolutie van 2004 die leidde tot een significante versterking van de identiteit van de Oekraïners. Dat jaar gingen ze de straat op nadat Viktor Janoekovitsj op omstreden wijze de presidentsverkiezingen had gewonnen.

Maar de politieke ruzies en corruptieschandalen die daarop volgden, zorgden ervoor dat de Oekraïners wantrouwig bleven tegenover centrale autoriteiten. De belangrijkste identiteit bleef mede daarom lokaal en regionaal, en dat zou zo blijven tot de grootschalige Russische invasie van 2022. 

Bewuste keuzes

Shumiatska besloot om na de invasie toch in Oekraïne te blijven, ook al was ze ontzettend bang. Het is voor haar ‘een uiting van patriottisme’. ‘We blijven omdat we in overwinning geloven. We moeten de rest van de wereld laten zien dat het leven doorgaat in Oekraïne en dat het het waard is om voor dit land te vechten.’

Sinds april 2022 spreekt Shumiatska geen Russisch meer maar Oekraïens. Ze kan zich niet voorstellen dat Oekraïne weer onder Russisch bewind zou komen. ‘We waren een kolonie van het Russische imperium en daarna van de Sovjet-Unie. We stonden gedurende 300 jaar cultureel en economisch onder druk. We mochten onze taal niet spreken, al onze middelen werden gebruikt om de Sovjet-Unie rijker te maken. Gelukkig worden meer en meer Oekraïners zich nu bewust van hun identiteit, ze komen op voor hun land.’

Deze bewuste burgers zijn volgens Shumiatska nationalisten. ‘Nationalisme is geen extremisme waar we bang voor moeten zijn’, vindt zij. Voor haar betekent het actief burgerschap, engagement en liefde voor je land. Die leiden tot bewuste keuzes, zoals het leren van de officiële taal.

Inclusief nationalisme

Meer en meer Oekraïners beginnen op die manier naar nationalisme te kijken. Ze zien het als een manier om de samenleving te verenigen in de ultieme, existentiële strijd, en niet langer als een ideologie die de samenleving zou opsplitsen in Oekraïners en niet-Oekraïners. Het aantal Oekraïners dat die laatste denkwijze volgt, is al aanzienlijk gedaald: van 41% in 2007 tot 25% in 2015, zo blijkt uit cijfers van de onafhankelijke Oekraïense denktank Razumkov Centre.

Dat was ooit anders. Historisch gezien was het nationalisme in Oekraïne synoniem met uitsluiting, herinnert Volodymyr Kulyk, vandaag verbonden aan de Kyiv School of Economics en tot voor kort onderzoeker bij het Instituut voor Politieke en Etnische Studies aan de Nationale Academie van Wetenschappen van Oekraïne. ‘De Organisatie van Oekraïense Nationalisten (OON) pleitte voor een land vooral voor Oekraïners. Ze sloten Polen, Russen en Joden uit.’  

In 1941 zocht een fractie van die Organisatie van Oekraïense Nationalisten, onder de leiding van Stepan Bandera, de steun van het Derde Rijk om opnieuw een onafhankelijke Oekraïense staat op te richten. Een staat die uiteindelijk ook nationale minderheden zou moeten uitsluiten. De fractie pleegde een pogrom tegen Joden in Oekraïne. Maar nazi-Duitsland erkende de oprichting van de Oekraïense staat niet, arresteerde de leiders ervan en plaatste Oekraïne onder bezettingsbestuur.

Door de associaties met het nazisme is de familie van Shumiatska bang voor nationalisme. Tijdens de Tweede Wereldoorlog deden nationalisten uit west-Oekraïne vrijwillige dienst bij een nazidivisie. Die werd voornamelijk ingezet aan het oostfront, in de strijd tegen het Rode Leger en bij de onderdrukking van Sovjet-, Poolse en Joegoslavische partizanen. Delen van die divisie zouden hebben deelgenomen aan verschillende bloedbaden. 

De term nationalisme bleef in Oekraïne omstreden tot 2014, schat Kulyk in. Toen hij eind jaren 90 bezig was met zijn boek over inclusief nationalisme, raadden zijn collega’s hem nog af de term te gebruiken vanwege negatieve connotaties. ‘Zelfs onderzoekers associeerden het toen met een etnisch, exclusief fenomeen. In 2014 is dat beginnen te veranderen.’

'Ook al heeft een deel van Oekraïners de term intussen omarmd, de Sovjettraditie van het kijken naar nationalisme als de liefde voor eigen natie gecombineerd met de haat tegenover andere naties, is nog altijd sterk.’      

Maar politicoloog Mykola Riabchuk merkt dat deze Sovjetinterpretatie stilaan aan belang verliest. Meer nog, uit een bevraging door de Ilko Kucheriv Democratic Initiatives Foundation en het Razumkov Centre in augustus 2022 bleek dat 67% van de ondervraagde Oekraïners zelfs vindt dat Oekraïne meer gezond nationalisme nodig heeft. 

Queer en nationalist

Shumiatska begrijpt waar de angsten van haar familie vandaan komen. Tegelijkertijd gelooft ze dat het hedendaagse Oekraïense nationalisme niets meer te maken heeft met nazisme en uitsluiting.

Ze is niet de enige. In 2015 al had meer dan de helft van de bevraagden een inclusief beeld van de Oekraïense natie, als een land dat bestaat uit alle Oekraïens burgers ongeacht hun afkomst, spreektaal, tradities of seksuele geaardheid. In 2007 dacht slechts 39% dat.

‘Nationalisme sluit niet uit’, zegt de 20-jarige Marko, een queer activist. ‘Als we mensen zouden uitsluiten, wie dan ook – personen met een beperking, zwarte Oekraïners, vrouwen –, wat is nationalisme dan nog? Een soort beweging van en voor witte cisgender mannen. Dat is geen nationalisme!’ Marko lacht. 

‘Voor mij zitten daar geen tegenstrijdigheden in, we zijn toch allemaal mensen en allemaal Oekraïners?

Voor Marko was 2014, net als voor Shumiatska, een ‘scharniermoment’ in het bewustwordingsproces. Diens familie vluchtte toen ook uit de stad Donetsk. ‘We gingen niet naar Rusland, zoals veel Russischtaligen, maar woonden zo’n beetje overal in Oekraïne. Dat verhuizen had een grote invloed op mijn bewustwordingsproces. Ik verliet de bubbel van mijn regio en realiseerde me dat er in de rest van Oekraïne mensen leven met wie ik veel gemeen had.’

Marko sprak in die periode alleen maar Russisch. Nadat die verhuisde naar Kiev, twee jaar geleden, schakelde die helemaal over op het Oekraïens. In die periode begon Marko te schrijven over het belang van behoud van Oekraïense taal en cultuur op Instagram, onder de naam Marko Kropka, wat ‘Marko Punt’ betekent.