‘We moeten waarde uit het bos halen’

In het bos begint de zon aan haar genadeloze opmars, maar de oogsters werken naarstig voort. Met hun bijl hakken ze lange spleten in de kurkschors, die ze vervolgens met de achterkant van de steel van de boom wrikken. Het ziet er soepel uit, maar het is heel zwaar werk. ‘Het is afzien, maar toch wil je doordoen’, zegt Pau Castello, leunend tegen zijn oranje Ebro Jeep uit 1950. ‘Ik vind het magisch.’

Met zijn broer beheert Castello het bos van zijn vader in de Montnegre Corredor, een bosgebied ten noorden van Barcelona. Elk jaar huurt hij een ploegje in voor de oogst: drie Marokkaanse en twee Roemeense loonwerkers die hij kent en vertrouwt. Ze komen graag, want het betaalt beter dan ander seizoenswerk.

De gepelde eiken zien er gehavend uit, maar ze vormen al snel een nieuwe bast. In deze regio zijn de basten na veertien jaar zo dik dat ze opnieuw geoogst kunnen worden. Net zoals bij het snoeien krijgen de bomen daardoor een boost, waardoor ze beter gaan groeien.

Grootste bosareaal

Na Finland en Zweden heeft Spanje het grootste areaal bos van de EU. In de autonome regio Catalonië is dat in verhouding zelfs nog meer. Bijna twee derde van het Catalaanse land is bebost. Deze bossen bestaan voor een deel uit een bijzonder ecosysteem: kurkbos. Daarin leven veel zeldzame dieren, planten en bomen, waarvan de voornaamste uiteraard de quercus suber is, een bijzondere eikensoort die alleen voorkomt aan de Middellandse Zeelanden.

Catalonië was lange tijd de bakermat van de kurk, maar het verloor die positie in de vorige eeuw aan Portugal en Zuid-Spanje, waar kurkeiken groeien op savanneachtige velden. Daar zijn ze makkelijker te onderhouden en te oogsten. Portugal nam de productie van kurk, vooral voor de wijnindustrie, bijna volledig over. De totale markt ligt tegenwoordig in de grootorde van een miljard euro en is bijna volledig in handen van het Portugese bedrijf Amorim. De heuvelachtige kurkbossen van Catalonië raakten grotendeels in de vergetelheid.

Het is niet zo makkelijk voor bosbeheerders om opnieuw de markt op te gaan. Kurk groeit grillig als het niet wordt geoogst. Tegenwoordig is de helft van al het bos, zowel in Spanje als in Catalonië, niet beheerd. De bossen zijn grotendeels in handen van particulieren – in Catalonië alleen al zijn dat zo’n 200.000 mensen, die vaak maar een paar hectare bezitten en soms niet eens weten waar het ligt. Hun bossen zijn verwilderd, en dat klinkt heel natuurlijk, maar dat betekent in werkelijkheid een laag struiken die gretig liggen te wachten tot een vlammetje ze omtovert tot een laaiende bosbrand. Bossen veranderen daarbij in een oogwenk van een belangrijke koolstofopslag in piekuitstoters.

Gezonde activiteit

De verwaarlozing van het Spaanse bos is een enorm probleem. Je zou zeggen dat dat voor de natuur wel gunstig is, maar dat is een populaire misvatting, legt Mario Beltrán Barba uit. Hij is als expert multifunctioneel bosbeheer verbonden aan het Centre de Ciència i Tecnologia Forestal de Catalunya,  een onderzoeksinstituut voor boswetenschap in het noordoosten van Spanje. ‘Oerwoud, ver buiten het bereik van mensen, moet je beschermen en onaangeroerd laten. Maar dat geldt niet voor de bossen hier, die volledig door landbouw, wegen of de klimaatverandering worden gevormd. Zulke bossen moet je beheren, anders worden ze in de eerste fase eenzijdiger en krimpt vervolgens de biodiversiteit. Er zullen vooral een paar struiksoorten groeien, de wind wordt droger, bosbranden worden ernstiger en de bodem erodeert. Voor een veerkrachtig, biodivers bos heb je verschillende lagen nodig, van kruiden tot struiken, van kleine tot grote bomen. Dan neemt de biodiversiteit toe.’

Beltrán is naast onderzoeker ook de Spaanse secretaris van Pro Silva, een Europees netwerk van bosbeheerders dat pleit voor bosbeheer dat aansluit bij natuurlijke processen. Volgens Pro Silva wordt een bos daarmee weerbaarder, en dus ook rijker – zowel economisch als ecologisch. Op die manier wordt niet alleen de natuur diverser, maar wordt ook het onderhoud betaalbaarder en dus duurzamer. Je zorgt eigenlijk beter voor je natuurlijke kapitaal en je haalt er nooit meer uit dan de rente die het oplevert. Bosbouwers, die vaak nog wat traditioneler zijn gericht op monoculturen, moeten volgens Pro Silva meer leren werken met heterogeniteit en complexiteit. ‘Dat is heel wat anders,’ zegt Beltrán, ‘dan een bedrijf inhuren dat de hele boel zonder plan kapt.’

Kurk sluit mooi aan bij de Pro Silva-filosofie, ziet ook Beltrán: ‘Kurk oogsten zorgt voor een gezonde activiteit. Je moet er struiken voor verwijderen en paden aanleggen. Dat is precies wat nodig is om de intensiteit van bosbranden te verminderen. Je haalt slechte bomen weg en dunt wat uit, dat helpt tegen plagen. De kurkbomen worden er sterker van, en het levert bovendien ook een mooi inkomen op.’

De belangrijkste afnemer van kurk is, zoals gezegd, de wijnindustrie. Voor de beste wijnen is perfecte kurk nodig, en daar wordt flink voor betaald. ‘Maar daarnaast is het ook belangrijk om de rest van de kurk weer te gaan gebruiken’, zegt ook Casellas. ‘Er is zoveel kurk die niet goed genoeg is voor wijn. Je zou er veel meer waarde uit kunnen halen. Met een bekende autoproducent onderzocht ik of je met kurk de batterij kunt beschermen. Dat leverde nog geen resultaat op, maar als de waterstofauto eenmaal is gearriveerd, is kurk daar heel handig voor. Ik ben ook bezig met kurk voor onder de treinrails, om het geluid te dempen.’

Tussendoor neemt Casellas voortdurend de telefoon op. ‘1800 hectare? Ik koop het.’ Mensen zijn blij als hij de oogst overneemt, zegt hij: ‘Ze weten amper hoeveel bos ze hebben. Ik denk echt dat Catalaanse kurk heel belangrijk gaat worden. Daarom ga ik van deur tot deur, om alle slapende boseigenaren te traceren, met het kadaster op mijn telefoon.’