Hoe de privatisering van mijnbouw Zambia ingrijpend veranderde

Zij die de leningen verschaften, zoals de Wereldbank en het IMF, wilden best meedenken aan uitstel van betaling. Maar niet voor niets. 'Tussen 1980 en 2021 verschafte de Wereldbank 1,1 miljard dollar aan leningen en subsidies voor mijnbouw in vijftien van de zeventien mineraalrijke landen in Afrika', schrijft academicus Ben Radley in een e-mail.

Het gaf de Wereldbank de mogelijkheid om haar visie op mijnbouw in te voeren, zo blijkt uit een beleidsdocument van de Wereldbank over Afrikaanse mijnbouw uit 1992: ‘De private sector moet voorop lopen. Private investeerders moeten eigenaar en uitbater van de mijnen zijn… Bestaande mijnbedrijven moeten zo snel mogelijk geprivatiseerd worden.’

Ook het Zambiaanse ZCCM was de klos. Het bedrijf werd in zeven stukjes gehakt en verkocht aan de hoogste bieders. Door zijn schuldenlast had Zambia een zwakke onderhandelingspositie. De mijnconcessies werden voor fracties van hun eigenlijke waarde verkocht, en er werden nauwelijks eisen gesteld aan de mijnbedrijven.

‘Het was alsof ze medicijnen voor de neus van een stervende vrouw hingen’, zei toenmalig minister van Financiën Edith Nawakwi. Om uitstel van betaling te krijgen, móést ZCCM verkocht worden. Donoren weigerden zelfs een half miljard dollar aan hulp over te maken tot de privatisering een feit was.

De Zambiaanse regering kreeg ook nog eens slecht advies van de Wereldbank. De koperprijs zou minstens twintig jaar lang laag blijven, maar het tegendeel was waar. Vanaf 2003 explodeerde de prijs en Zambia bleef achter met lege handen.

Golftoernooi naast sloppenwijk

Bovendien werden de mijnbedrijven voor een habbekrats verkocht. Konkola Copper Mines, een van de stukjes van staatsbedrijf ZCCM, betaalde de staat na de verkoop zes miljoen dollar aan royalty’s per jaar op een omzet van ruim een miljard. De staat kreeg dus een schamele 0,6%. In vergelijking daarmee maakt de Bedwana-diamantmijn in buurland Botswana 70% van haar inkomsten over aan de staat. Diamanten en koper zijn dan wel andere producten, maar het verschil is enorm.

Als er geen inkomsten van royalty's binnenkomen, moeten ze maar uit belastingen komen. In theorie dan, want een groot deel van de mijnwinsten werd onbelast het land uitgesluisd. Op het hoogtepunt in 2012 verliet ruim 20% van Zambia’s bbp ongezien het land.

‘De overheid is heel flexibel als het gaat om investeringen. Het huidige beleid van de regering is om geld binnen te krijgen, wat de gevolgen voor de bevolking ook zijn’, vertelt Edward Lange van denktank Southern African Research Watch. ‘Ons land staat in de uitverkoop. Alles voor een goed investeringsklimaat.’

Je hoeft niet lang rond te lopen in Nkana om de gevolgen te zien. Naast de kopersmelterij liggen overwoekerde marktstallen waar de roep van verkopers al jaren niet meer gehoord wordt. Roest dwarrelt van de straatlantaarns en de verf van het oude postkantoor is al lang geleden afgebladderd.

Aan de andere kant van de weg staan de gebouwen van de mijn nog fier aan de horizon, maar de samenleving eromheen is uit elkaar gevallen. Catherine Liswaniso (55) is hier geboren en getogen. Ze is dochter van een mijnwerker en getrouwd met een andere. Koper stroomt als het ware door haar bloed, vertelt ze. ‘Alles is nu anders. Mijn vader kreeg ons huis nog van de mijn, maar de muren vallen langzaam uit elkaar. En zie je deze wegen?’ Ze knarst afkeurend met haar tanden. ‘Vroeger werkte iedereen in de mijn, maar de meesten hier zijn, net als mijn man, ontslagen.'

De wijk raakt overbevolkt omdat mensen kleine hutjes op hun land verhuren om bij te verdienen. Door het verdwijnen van de ziekenhuizen komen ziektes zoals hiv inmiddels het meeste voor in de oude mijnwijken. Daarnaast zorgt de competitie op de Black Mountain voor meer geweld in de wijk. ‘Ze werken daar echt voor niets, in ieder geval niet voor een toekomst’, mompelt Mwansa voor zich uit.

‘Het klopt dat de private bedrijven besloten om in hun werknemersaantallen te snijden. En de manier van zakendoen is zeker veranderd sinds de privatisering’, reageert het mijnbedrijf Mopani dat naast de Nkanawijk ligt. ‘De nieuwe eigenaren stopten met de verzorging van huizen, infrastructuur, elektriciteit en andere voorzieningen. Het lijkt alsof we falen, maar mensen moeten zich afvragen wiens schuld dit is. Het is niet onze verantwoordelijkheid om de taken van de overheid over te nemen.’

Officieel hebben de mijnbedrijven nog steeds een zogenaamde “sociale verantwoordelijkheid”, maar die mag vrij worden ingevuld. Mopani sponsort bijvoorbeeld een golftoernooi als bijdrage aan de gemeenschap. ‘Sociale verantwoordelijkheid is nu een image builder’, vertelt mijnexpert Edward Lange. ‘Een golftoernooi sponsoren naast een sloppenwijk! Ik kan je vertellen, niemand in Nkana heeft ooit gegolfd!’

Mopani ziet dit anders: ‘Tijdens het golftoernooi halen we ook geld op voor onze golfacademie waar lokale kinderen leren golfen, en zich daarmee in de kijker werken voor universiteitsbeurzen. Bovendien steunen we nog steeds scholen, ziekenhuizen en lokale bedrijven.’

‘De privatisering heeft duidelijk grote sociale veranderingen teweeggebracht’, vertelt Chris Vandome, onderzoeker bij denktank Chatham House aan de telefoon. ‘Door de groeiende vraag naar koper vanwege de energietransitie zijn er nu nieuwe mogelijkheden. Daarom proberen bedrijf en overheid om niet in dezelfde val te trappen. Maar zonder goede mechanismen en wetgeving is de kans groot dat ze dat wel zullen doen.’

Ook Zambia wil aanhaken en proberen de koperproductie de komende jaren te verviervoudigen. Het zou van het land de op één na grootste koperproducent ter wereld maken.